THE LIBRAKY
THE IXSTITUTE OF MEDIAEVAL STUDIES
TORONTO
PRESENTED BY
3t. Dunstan'3 College
/
Digitized by the Internet Archive
in 2011 with funding from
University of Toronto
http://www.archive.org/details/operaomnia02isid
& ISIDORI
HISPALENSIS EPISCOPI
OPERA OMNIA-
T 0 M V S II.
I S I D O R I A N A
PARS III. ,ET IV.
S.ISIDORI
HISPALENSIS EPISCOPI
HISPANIARVM DOGTORIS
O P E R A OMJNJA
DE5TTO COERECTA ET AVCTA
RECENSENTE FAV^T^NO AREVALO
Qui Isiuoruma praernisit.variorumpraefauoiies^notas^collatioiies, q ua editas,ffua nunc primtuiLeueudas^coilegitveteres editiones, et vodices mss. Roruanos eontulit .
AVCTOBITATE ET IMPEXSA EMINENTISS. PRINCIPIS D. BOMINI
FRANCISCI LORENZANAE
S.R.E. PRESRYT. CARDINAL. ARCHIEP. TOLET.
&IS,PA3TIAR.r]U3LATIS ET GE3TERALIS I2TQ1TISIT0RIS .
ROMAE ANJVO MDCCXCVJI.
TYPIS A^TONH FVL&ONH. Fa >////////■ vi/iej/'///
V
31 W in
14768
JAN 1 & 1949
(V) EMINENTISS. ET REfERENDISS. PRINCIPI , £T D. D.
FRANCISCO ANTONIO
DE LORENZANA ET BVTRON
S. R. E. PRESBYTERO CARDINALI , ARCHIEPISCOPO TOLETANO , HISPANIARVM
PRIMATI , ET CENERALI INQVISITORI , CANCELLARIO MAIORI CASTELLAE ,
REGI A CONSILIIS STATVS , PRAECLARI RECII ORDINIS HISPANICI
CAROLI III. MACNA CKVCE INSIGNITO , ETC.
FAVSTINVS ARHVALVS.
uod huius ipsius anni initio prinium Isido- rianae editionis volumen tibi inscriptum ad Te, Pringeps Eminsntissime , miserim, satis id quidem esse arbitrabar, vtreliqua, quae consecuturaessent, volumina eadem via etiam sine noua epistola ad Te mittenda esse intelligeres. Qui enim diuinare po- tuissem, fore , vt hoc ipso anno legatione perhono- riflca a CAROLO IV. rege Catholico , ac piissimo ad SS. D. N. PIVM VI. tibi demandata Romam ipse
" 3
( VI ) venires,mihique adoptatissimum conspectum tuum accedere , colloquio suauissimo frui , et in sacratis- simas tuas manus alterum hoc volumen veluti ad- uentorii muneris loco deponere liceret ? Iam vero inter faustas populi Romani , omniumque ordinum acclamationes , quibus Te , fama ,etsi satis quidem, ilJa per se magna , longe tamen maiorem , vno ore praedicant, nihil aliud reliquum erat,quo tibi ego gratularer , nisi vt opus tua auctoritate susceptum, omnibusque nominibus tibi debitum vrgerem , et Doctoris Hispaniarum Isidori opera , atque do- ctrinam , quoad eius facere possem ,in bono lumine collocare pergerem . Factum e-st autem perquam commode , quod vehementer laetor , vt ex prc- posita mihi totius operis ratione, et scopo multa in hoc maxime volumine occurrant , quae ad Te pe- culiari iure pertinent, tibique adeo,vt et auguror, et opto , non ingrata sint futura . Quippe et de Bi- bliis Gothicis , quae in sancta ecclesia Toletana re- ligiose asseruantur, agendum mihi est , et de Offi- cio Lidoriano, siue veteriToletano,deque antiquis Hispaniae legibus , quas Toleti praecipue conditas fuisse constat : Concilium quoque Toletanum IV. , omnium , quotquot in Hispania habita sunt ,cele- berrimum, cui Isidorus praefuit,et cuius canones,
( VII ) vt doctissimorum hominum opinio est,digessit , no- ua recensione illustrandum. Quid ilia commemo- rem , quae ad nobilissimam patriam tuam, veterem illam , regiamque vrbem Legionem spectant ; qua in vrbe familia tua ab vltima vsque antiquitate non interrupta serie per certamonumenta ,memo- resque fastos primae nobilitatis splendorem, ac di- gnitatem prisca fide ,et auita continentia conser- uat , tuetur, promouet? Nam praeter Isidori vitam, auctore Canonico quodam Legionensi , in promptu est celebrata iam olim translatio corporis beatissi- mi nostri Doctoris ex Hispalensi in Legionensem vrbem , et gloria posthuma innumerabilibus prodi- giis ad sepuicrum , in quo sacra eiusdem pignora sub agustissimo Eucharistiae sacramento interdiu , ac noctu perenni venerationi exposito , requiescunt, ab Omnipotente Deo patratis, mirandum in modum ampliflcata . De cetero ( claudam enim epistolam verbis Braulionis ad ipsum Isidorum , quibus nulla inuenio neque votis meis,neque merito tuo aptio- ra ) Creatoris altissimi pietatem efflagito , vt coronatn beatitudinis vestrae pro integritate Fidei , et statu Ec- clesiae suae loncjo tempore praecipiat couseruare .
BQ 6090
( VIII )
INDEX EORVM
QVAE HOC VOLVMINE CONTINENTVR .
I S I D O R I A N A.
PARS III.
De operibus dubiis S-Isidori, dcque aliis eidem suppositis.
CAPVT LXXXI. Versus in bibliotheca S. Isidori . Alia carmina Isi- doro ascripta , Hymni S. Agathae , et SS. rnarty- ru?n Iusti , et Pastoris . Exhortatio poenitendi : La- mentum poenitentiae . Plura Alphabeta Isidoro tri- buta . Oratio pro correctione -vitae , et alia contra insidias diaboli , Lamento poenitentiae subiunctae • Confessio S- Isidori a Constantino Caietano edita quid sit l Aliae orationes S. Isidori ex Alcuino • pag- i
Opera quaedam Isidori nornine edita , de quibus , an eius sint , dubitatur . Nonnulla ex Isidori Synony- mis contexta . Libri de norma i<iuendi , et de con- temptu mundi . Collectum de lacrymis , siue opuscu- lum de institutione bonae litae . Speculum huma- nitatis , siue Mudus recte -viuendi . 1 9
Alia opera , Isidori nomine edita , dubia , aut suppo- sititia . Testimonia sacrae scripturae • Liber De or- dine creaturarum . Dacherii praefatio . Liber Fidei Catholicae . Professio fidei • De ecclesiasticis dogma- tibus . Vezzosii praefatio in hunc librum . Petri Em- mauuelis Hernandezii Obseruationes de Brachario episcopo Hispalensi auctore eiusdem libri . 27
Exegesis , siue Expositio Missae an sit Isidori ? Opus de canone mystici libaminis Isidoro recentius vi- detur. Plura, ac varia exemplaria Expositionis Alis- sae . Exhortatio humilitatis S. Martini Dumiensis alicubi Isidoro ascripta . Conflictus vitiorum , at- que virtutum multis auctoribus tributus . Compen- dium metricum huius operis . Versio Gallica • 44
Plura Isidoro in mss. codicibus afficta opuscula , par- tim ex eius operibus excerpta , partim dubia , partim ad eius imitationem contexta ypartim aiibfum cer-
CAP. LXXXII-
CAP. LXXXIII.
CAP. LXXXIV.
CAP. LXXXV.
( ix )
te auctorum • Liber de duodecim abusiuis . De ge- tiealogiis . De ecclesia • De vita actiua , et contem- platiua . De statu perfectionis . De quodam Filentu- lo , qui substantiam suam erogauit pauperibus . 64
CAP. JLXXXVI. AUi Hbri Isidoro ascripti , aut suppositi . Imago mun- di . De harmonia , et musica caelesti . De Astrono- rnia . De caelo . hiuenticula de pedibus . Secunda orthographia • Breuiculum Isidori. Itinerarium An- tonini nomine vulgatum . Liber de natura auium . Formulae Spiritualis intelligentiae . De septem gra- dibus consanguinitatis . Plura Isidori opera eoderh titulo : plures tituli eiusdem operis . Fragmenta ope- rum distinctis titulis omata . An Isidori liber de haeresibus interciderit l Isidoro opera quaedam falso ascripta • Liber de aduersa fortuna . Catalogus ab- batum Casinensium . 69
CAP. LXXXVII. A» Isidoria partem aliquam in Bibliis gothicis ordi- nandis , aut in noua Vsalterii editione curanda ha- buerit*. quanam bibliorum versione <vsusf. 8j
CAP. LXXXVIII. ^uamnam S. Isidorus habuerit partem in officio gothi- co , quod Isidorianum , et Mozarabicum dicitur i Summa eorum , quae Bollandiani hac de re disse- ruerunt . Animaduersiones Marchionis Scipionis Majfei de Orationali gothico , apud Veronenses ex- tante • 97
CAP. LXXXIX. De Alexandri Leslei praefatione ad nouam editio- nem Missalis Mixti secundum regulam Beati Isi- dori . 142
CAPVT XC. Excerpta ex Praefatione Eminentiss. D. D- Francisci Antenii Lorenzana ad Breuiarium Gothicum se- cundum regulam beatissimi Isidori . i j 1
CAPVT XCI« Collectio Hispana genuina Canonum quaenam sit ? An Isidorus eius auctor }. Spuria Cauonum colle- ctio Isidori Peccatoris , seu Mercatoris nomine ne- que in Hispania , neque ab Hispano conficta . Bal- leriniorum fratrum doctae de his collectionibus lu- cubrationes . 155
CAPVT XCII. Jsidorus an attctor codicis legum Wisigothorum i 219
( x )
ISIDORIANA.
P A R S IV. .
Descriptio Codicum Mss. Romanorum, qui Isidoriana opera cxhibcnt .
CAPVT XCIII. Codices mss. bibliothecae Vaticauae , quibus Isidori opera aut geuuiua', autdubia, aat supposititia con- tiueutur . £',v bibliotheca veteri Vaticana sex eius- modi codices describuntur . Fragmentum Isidoriani cornmentarii in Geuesiu , fortasse literalis , quod iutercidit . De notis iuridicis , et musicis , quae in nonnullis mss* Etymologiarum reperiuntur • Isidori Etymologiae in multis exemplaribus interpolatae . Exemplum insigue interpolatjonls . 226
CAPVT XCIV» Recensio xi. codicum mss. bibliothecae veteris Vati- canae • Summa Alphabeti secundum Isidorum quid sit i Exemplar Expositionis in vetus testamentum editis nonnihil auctius . Fragmentum chronologiae de anno natiuitatis Saluatoris • Huidam scriptores , et opera non vulgo nota indicantur . 238
CAPVT XCV> Alii $• codices mss- veteris bibliothecae Vaticanae describuntur . Rodericus Sanctius de Areualo , et Aifonsus de S- Maria episcopus Burgensis lau- dati . Veteres expositiones missae • Curiosa quaedam ds Leucio Apocryphorum auctore • Homiliaria , et Lectionaria antiqua describuntur . 252
CAPVT XCVI* Recensio \6- codicum veteris bibiiothecae Vaticanae^ Aliscellanea ex Patribus. Curtii de Alexandro Histo- ria. Collectiones canonum . Flura opera veterum grammaticorum , glossaria , vocabularia , synony- ma , et differeutiae verborum ia mss. mirae auti- quitatis . 250
Describuntur alia 1 9» mss- exemplaria veteris biblio- thecae Vaticanae . Collectio canonum veterum • Howiliaria copiosa- Fseudo-Isidoriana collectio cano- num • Flura Differeutiarum verborum exempla per ordinem literarum, et sine eo> tacito Isidori nomiue . 272
CAPVT XCVIII. Veteris bibliothecae Vaticanae alii 10. codices de- scribuutur • Opera quaedam contra iudaeos • Poeui- tentialia vetera • Antiquissimi nonnulli codices olim monasterii Bobiensis • Collectio chrouicorum veterum Hispaniae , auctore , seu collectore Luca Tudensi • 286 Bibliothecae Reginae Suecorum Christinae , ad Vati-
CAPVT XCVII.
CAPVT XCIX.
CAPVT C.
CAPVT CI.
CAPVT CII.
CAPVT CIII.
CAPVT CIV.
CAPVT CV.
CAPVT CVI.
(XI )
canam translatae , multl codices opera Isidori con- tinent . NonnuUi horum codicum olim ad biblio- thecam Floriacensem spectabant • Eiusmodi codices Regio-Vaticani 16. recensentur . Plura Etymologia- rum exempla • Specimen plossarii Isidoriani • Liber SPERMOLOGON Isidori quid sit i 296
Aiia 13« exemplaria mss- bibliothecae Regio-Vatica- nae commemorantur • Plura opuscula varii argu- tnenti . Isidorus noster saepius lunior in antiquissi- rnis membranis appellatus • Vetus Gothorum historia nondum edita • ^uaedam Isidori fragmenta notis Tironis exarata • 3 1 1
Reliqua mss> exemplaria 14. bibliothecae Reginae Sue- corurn percensentur • Opera quaedam •vetera de an- nis , cyclis , computo etc- Liber Ethici a S- Hierony- mo translatus in latinum • Scriptores antiqui demu- sica . Etywologiae diuerso ordine ab impressis • $2*5
Bibliothecae Vaticanae Falatinae codices mss. 13«, qtiibus Isidori opera continentur • Homiliae veterum Patrum • De Isidori commentariis literalibus • Liber de ortu,et obitu Patrum , et quaestiones in vetus , et nouum testamentum nondum editae in codice antiquissimo romanis literis maiusculis exarato • Pltira Etymologiartm exempla . 340
Recensio codicum xi. bibliothecae Vaticano - Palati- nae • Sacramentarium antiquissimum • Opera vetera de epactis , de computo etc- Compendium libri de ortu , et obitu Patrum • De grammatica , et rhetori- ca libri Dynamii , et S- luliani Toletaui anecdoti . 356
Exemplaria mss. 1 $. bibliothecae V aticano-Vrbi aatis describuntur , Versio gallica Catenae Patrum • Opusculum Isidori De caelo nondum editum • So- liloquia , et Chronica interpolata • Opera varia de epactis , computo , calculo etc- Grammatici veteres . Chronica Isidori extra Hispaniam interpolata . 376
Codices mss. 1 3- bibliothecae Vaticanae Ottobonianae describuntur . Fragmeutum Isidori de numeris. Co;:- cilium de Paschate celebrando . Isidori Differeutiae catholicae fidei • Fabttla de Carolo Magno , eccle- siam S. lacobi in Hispauia iustauraute . Etymolo- giae in nonnullis exemplaribus Sisebuto nuncupa- tae . Imagines Scriptorum iu primis operum lite- ris appingi solitae . 392
Descriptio alicrum 15- exemplarium veterum biblio- thecae Ottoboniauae . Centum codices mss- olim ma- nu regia ex bib/i&theca /lltempsiana excerpti ftte-
CAPVT CVII-
( XII )
runt . Chronica Isidori interpolata , et continuata • Historia Miscella- Geuealogia regum Hispatiorum • Opusculum de septem gradibus cousanguinitatis • Plura exempla Syuouymorum Cicerouis . Liber de haeresious graece scriptus falso sub Isidori nomi- ne indicatus . 407
Alii codices mss- Romaii , qui hiioriana opera ex- hibent , sci/icet Archiuii Vaticaui, Bibliothecae Col- legii Romani, Augelicae , Casa latensis , Albaniae , Borgiauae . De variis lectionibus codicum mss. To- letanorum Romam trausmissis • CAPVT CVIII. De codicu>u veterum mss. librariis , collatoribus , et correctoribus • Nomiua eorum i>i catalogum referre oporteret • Specimei huius catalogi- Meth.jdus ih praeseuti operum S-Isidori editioue ob-
seruanda . De &• Isidoro episcopo Hispalensi Bollandianorum
commentarius praeuius • Vita S. Isidori , auctore Canonico Regulari coenobii Legioueusis S- Isidori , forte Luca , postea episcopo Tudeusi • Ex ms. cvdice Toletano a V- Cl-Nicolao Autonio submissa . Historia Trauslatiouis corporis $• Isidori • Ex eodem
ms. ToletanO' Concilium Hispaleuse II- siue Synodus habita iu Ciui- tate Spali , sub die Iduum Nouembrium , anno nono regnaute Sisebuto gloriosissimo Principe • Era dclvii. id est, anno Christi dcxix. Praeside S-lsidoro Ar- chiepiscopo Hispaleusi • Coucilium Toletanum IV. Episcoporum LXIL Pro- uinciarum Hispaniae , et galliae , celebratum Era dclxxi. auuo Christi dcxxxiii» Praefatio Collectionis Canonum • ln nomine Domini nostri lesu Christi iucipit praefatio Saucti Isidori Episcopi • 607
CAPVT CIX- APPENDIX I. APPENDIX II.
APPENDIX III, APPENDIX IV-
APPENDIX V- APPENDIX VI-
414
426
439
44 »
4S* 492
sri8
5'47
fSI-
I S I D O R I A N A
S I V E
PROLEGOMENA
IN EDITIONEM OPERVM
S.ISIDORI HISPALENSIS
P ARS III.
DE OPERIBVS DVEIIS S. ISIDORI , DEQVE ALIIS EIDEM SVPPOSITIS .
C A P V T LXXXI.
Versus in bibliotheca S. Isidori . Alia carmina Isidoro a-scripta . Hytnni S. Agathae , et SS. martyrum lusti , et Pastoris . Exhortatio poenitendi : Lamentum poenitentiae . Plura Alphabeta Isidoro tri~ buta . Oratio pro correctione <vitae , et alia contra insidias diaboli, Lamento poenitentiae subiunctae . Confessio S. Isidori a Constanti- no Caietano edita quid sit . Aliae orationes S. Isidori ex Alcnino .
I
minnrn
o piimo volumine qiuim de certis S. Isidori operihus sermo Edltores car- incidit , saepe , occasione data , de aliis non ita certis disserere op- portunum visum fuit . Nunc tota nostra disputatio ad eorum ope- rum examen conuertitur,quae aut non certo sunt Isidori,aut ei- dem afficta videri possunt . Primus Ioannes Tamayus de Salazar in Martyrologio Hispano ad diem 4. aprilis carmina bibliothecae S. Isidori e mss. edidit : cuius liberalitati , aiebat Nic. Antonius , occinere libet Virgiiianum illud , ctimeo Danaos et dona ferentes . Non enim tales sunt , quales videri volunt mss. 'Tamayi codices . Ita solet vsu euenire , vt mendaci, etiam quum aliquando vera affert, fides miniine adhibeatur . Eadem carmina postmodum Muratorius , ignorans iam edita , inter sua anecdcta euulgauit tom. 2. hoc titulo: Tom. II. A
2 ISIDORIANA
Vetustissimi versus ->qui olim in bibliotheca Sancti Isidori Hispalensis episcopi legebantur . Ex Muratorio ea accepit , et recudit Fabricius in fine tomi 5. bibliothecae medii aeui . Sed quamuis in Murato- rio le°issem , eos versus productos esse ex codice vetustisumo , ta- men in Prolegomenis ad Prudentium pag. 207. dubitauenm non- nihil,an vere codex esset vetustissimus .
;. Deinde alia argumenta nactus, quibus vere antiquis--imos eos r,uctor anti- versus crederem , in Prolegomenis Iuuenci , et Sedulii hoc innui , <3lius- ac nunc demum aperte confirmo , nullum superesse dubium iam
posscquin eiusmodi versus vetustissimum auctorem habeant,et , vt credere possumus, ipsum Isidorum , quamuis id non ita perspicuum sit . Prodierunt iidem versus tom. 9. Hisp. sacr. a Fiorezio collati cum editione Muratorii,et ms. codice regiae bibliothecae Matri- tensis . Inter appendices recentis editionis operum S. Isidori bis ex eodem codice bibliothecae regiae excusi sunt , primum pag. 47. subiectis variis lectionibus , atque etiam mendis codicis,et nonnul- lis discrepantiis ex editione Tamayi j rursus pag. 67. , vt a Florezio editi fuerunt, notis Florezii hispanicis subiunctis, quae deinde in fine in sermonem raale htinum conuersae sunt . Inscriptio in codice biblioithecae regiae hiec est : Incipit titulus bibliothecae a Domno Isidoro editus . Notat Florezius, Muratorium permittere , hos versus Isidoro- ascribi : titulum vero ms. codicis aperte id statuere . 3. De vetustate, quod dicebam , horum versuum nemo ambi- cxemplariave-geredebet,quum praeter codices bibliothecae Mediolanensis, et Ma- tritensis in aliis etiam vetustissimis a me reperti fuerint . An autem Isidorus auctor sit. non perinde ccrtum . Sine certo auctoris nomi- ne vnum versum ex hi.s Iulianus Toletanus in opere nondum vul- gato De arte grammatica laudat num. 355. UleOrigenis ego doctor verissimus olim >qui in nonnullis editis perperam legitur, ///? ergo Origenes doctor verissimus o//V/z . Alium , non expresso auctore , Notkerus Balbulus excerpsit De vir. illustr. cap. 5. Sicut ante nos dictum est ,Si Augustinus adest , sufficit ipse tibi . In codice bibliothe- cae Reginae Suecorum 421. pag. 31. expressa est haec inscriptio : Llogia quorumdam Patrum , incerto auctore . Sunt elogia Hilarii , Am- brosii, Augustini, Hieronymi ex versibus bibliothecae Isidori . quisnam au- ^; Neque id multum mouere posset , nisi alii quoque essent co- dices,in quibus alius ab Isidoro auctor indicaretur . Codex mem-
C A P, V T LXXXI. 3
branaceus Reginae 571. pag. 6. terg. profert elogium S. Augustini hoc titulo : Versus Hieronymi ad beatnm Augustinum : Mentitur etc. Et iilico elogium S. Hieronvmi , veluti ab Augustino compositum : Augustinus ad Hieronyrnum : Te Bethleem ceiebrat etc. Difricile au- tem id viris doctis persuaderi poterit : nam et hi versus sequiori latinitatis aeuo exarati videntur , et inter auctores,qui laudantur , Augustino, et Hieronymo nonnulli sunt recentiores , vt Sedulius, Gregorius Magnus, Leander . Grauiorem dirhcultatem creare potest codex 1. Archiuii Vaticani seculi x. circiter,in quo sunt Etymo- logiae Isidori,et post epistolam dedicatoriam Isidori ad Braulio- nem , En tibi^sicut pollicitus sum etc. , sequitur : Incipit liber Tsidori Etymologiarum . Prologus . Sunt hic plura sacra etc. Hi sunt primi sex versus , vti apud Muratorium. Succedunt Patrum elogia hoc ordine, Hilarii , Ambrosii, Augustini, Hieronymi , Ioannis Chryso- stomi , Cypriani , Prudentii , Auiti , Iuuenci , Sedulii , Eusebii, Oro- sii,et Gregorii . Tum pro Leandri titulo exhibetur Isidorus , et di- stichum : Non satis antiquis doctoribus impar haberis , - Isidore an- tistcs . Hoc tua dicta docent .
5. Controuersia nonnulla esse potest , an istiusmodi versus in an versus H- codicibus ipsis exarati fuerint, an statuis, vel imaginibus auctorum us inscriPn- suppositi , quae pluteis , opera eorum continentibus , imponi sole- bant : de quo ritu plura arfert Claudius Clemens in opere de Mu- sei , siue bibiiothecae instructione cap. 3. lib. 1. sect. 8. Huc re- ferri potest , quod in titulo , Cosmas, Damianus , Hippocrates , Ga- /enus , pro distic ho dicitur: (Juos claros orbe celebrat medicina ma- gistros , - Hos praesens pictos signat imago.viros . Sed , vt ego puto, sermo in hoc disticho potius est de imagine auctorum , quae initio codicum appingi consueuerat, vt multis exemplis ostendam cap.icj. num.32. et seqq. Rusticus in epistola ad Eucherium Lugdunen- sem , a Sirmondo ad Sidonium tom. 1. operum edita , sermonem habet de quadam bibliotheca , in qua inter variorum oratorum , et poetarum imagines , epigrammatis ornatas , Virgilio quidam ver- stis erant subiecti : lirgilium vatem etc. Originem collocandi aucto- rum imagines in bibliothecis a Pollione repetit noster Isidorus lib. 5. cap. 5. Etymol. Nonnulli versus armariis ipsis librorum inscribebant, vt arguitur ex carrn. 3. Ennodii Ticinensis , De epigrammatis per armaria domni Fausti iactis : Consona diuersis finxisti carmina li-
A 2
4 ISIDORIANA
bris : - Suscipiat gaudens liter.i , quod iribuit . Quo fortasse respicit aliud eiusdem Ennodii carmen nuin. 123. hoc titulo : In cubiculo super codices in ordine positos . Post Isidod elogium additur hic ti- tulus : Omnibus lectoribus codicis istius : Conditur hic iuris series am- plissima legum . Id est elogium Theodosii , Pauli , et Gaii, omissis his nominibus, quae in editis pro titulo apparent . Ex quo colligi licet , istiusmodi versus vel ab Isidoro,vel ab alio auctore codici legum fuisse appositosj quod idem crediderim de ceteris , quos li- bris eorum auctorum , qui laudantur, affixos fuisse suspicor, aBrau- lione, vel ab alio inde in vnum veluti corpus collectos, ac titulo bibliothecae Isidori insignitos . Ac fortasse hi crant codices , quos Isidorus ad Braulionem cum Etymologiarum opere misit,de qui- bus Isidorus in epistola , 1'uae sanctitatis etc. sic ait : Codicem ety- moloqiarum cu?n aliis codicibus de itinere transmisi . Haec si itasunt, satis est simile vero , Isidorum ea carmina in auctorum laudem com- posuisse : quibus Branlio eloginm Isidori addiderit , alius vero,qui omnes eos versus Isidori esse putauerit, pro Isidore antistes substi- tutrit Leander vatcs cum titulo Leandri . Potuit etiam accidere, quod Isidorus eo disticho Leandrum laudauerit , et alius idem elogium in Isidorum conuerterit. bibnothecalsi- ^ noc interim certum , in vetustissimo codice Mcdioianensi asseri , eos versus olim lectos fuisse in bibliotheca Isidorijin alio Matritensi, eum titulum bibliothecae ab Isidoro editum,vt de Ta- mayi ms. exemplari nihil dicam . Praeterea codex Regio-vaticanus 215. secuii ix. circiter inter alios versus ad rationem prosodiae com- probandam pag. 1 25. ex Isidoro , vt ibi exprimitur , laudat hunc versum : Te quoque nostra tuis promit bibliotheca libr.is , qui extat in elogio Hieronymi . Antiquissimus est etiam codex Vaticano-pa- latinus 276., in quo pag. 39. terg. post Isidori expositionem in li- bros Regum, et Machabaeorum haec est inscriptio : Isidorus Pala- nensis ( lege Isidori Hispalensis ) episcopi hi extant versus . Titiilus bibliothecae : Sunt hic plura sacra etc. auctor eonim 7. Verum obstabitne his , quod alicubi hi primi sex versus fMi?Unm n°" S. Damaso ascripti legantur ? Minime . Non enim stilum Damasi
ftiit Damasus. . . .
redolent , qui nunquam in suis versibus a ablatiui singularis primae declinationis breue protulit , vt poetae sequentium temporum con- sueuerunt, et Isidorus v. 4. Prata vides plena spinis , et copia fio-
• C A P V T LXXXI. j
rum . Caue igitur ab Eugenio de Leuis, qui inter sua Anecdota Taurini edita sex primos versus bibliothecae Isidori 5 Sunt hic plura sacra etc. , quos pridem vulgatos nesciebat , pag. 17. seq. sub Da- masi nomine vulgauit , quia eos aliis Damasi carminibus stilo simil- limos credidit , et Damaso ascriptos reperit in quodam codice mem- branaceo bibliothecae Noualiciensis, seculi, vt ait, forsan ix. aut x. , in quo epistolae S. Pauli erant cum praefationibus S. Hieronymi . Duo alia carmina idem Leuisius Damaso affingit , quae neque Da- masi stilo, neque aetati congruunt.
8. Quum autem in codice , quem dixi , Palatino-vaticano in- bibliotheca scriptio , Titulus bibliothecae , tamquam peculiaris his sex versibus praefigatur , et in codice modo laudato Noualiciensi dicatur id Car-
me:i in eoistolas D. Pauli apostoli , merito aliquis dubitet,an biblio- thecae nomen accipieudum sit pro sacris bibliis, significatione an- tiquis temporibus frequentissima , etiam apud Isidorum lib. 5 . Ety- mol. cap. 5. Apertisoime hanc interpretationem innuunt duo postre- mi versus :
Hic geminae radiant 'veneranda "jolumina legis , Condita sunt pariter hic noua cum veteri . Ybi Muratorius , Fabricius, Florezius , aliique ediderunt gemmae pro geminae : ac solet quidem in mss. confundi m cum in : sed sensus clare exigit geminae , vti sine vlla dubitatione legitur in mss. nostris Archiuii Vaticani , et bibliothecae Vaticano-palatinae , cui accedit codex Noualiciensis apud Leuisium .
9. Haec etiam erat consuetudo veterum , vt similes versiciilos versus bibhis Bibliis praefigerent , vel subiungerent . In parte secunda carminum rraefixK
S. Eugenii Toletani carm. 59. titulus est : Versus in bibliotheca .
Regula quos fidei commendat noscere libros , Hos nostra praesens bibliotheca tenet .
Quinque priora gerit 'ueneranda volumina legis . Atque ita pergit de libris noui , ac veteris testamenti : vbi , vt vi- des, Isidorum expressit in eis verbis veneranda voiumina legis . Cla- rius Isidorum imitatur Aluarus Cordubensis , cuius extat carmen tom. xi. Hisp. sacr. p. 281. Aluari versus in bibliotheca Leouigildi : Sunt hic plura sacra , sunt <vero dogmatc clara : et v. 3 . Hic noua cum -vetera pariter sunt chre decora . Iam eo seculo ix. vsus inua- lescere coeperat , vt nominatiuus pro ablatiuo adhiberetur , vt ve-
6 ISIDORIANA
tera pro veteribus : quod ab Aluaro , et eius aequalibus obseruatum passim fuit.Non ergo verba abbatis Speraindeo ad Aluarum Flo- rezius soiicitare debuit, qui sic edidit : Sanctarum scripturarum te- stimotiia producam , et cum doctorum dicta -vt qui -vero conectam, quae respondendo conscribam . Annotauit : Lege : Cum doctorum dictis atque vero . Imrao retinendura connexis verbis : cum doctorum dictat ■vt quiuero , connectam, scilicet connectam , vt potero , cum docto- rum dictis . Sic in responsione ad secundam partem interrogationis Aluari : Hanc enim quaestionem dum ex scripturarum dicta personas etc.
alii similes. IO, In versibus autem Aluari Florezius coniicit legendura Se-
ptuaginta duos mittens sub vagina biblos :, in ms. est sub vargina : malim ergo , sub margine . F.odem tom. xi. Hisp. sacr. pag. 525. sunt Versus Cypriani .irchipresbyteri Cordubensis ad petitionem Zoiii ^filii sui 3 in finem bib/iothecae , quam scripserat Saturnino archidiacono . Zoilus bibliorum excriptor ita loquitur: Laudum -vota tibi Zvilus gratus persoluere nitor s - Christo redemptori etc. Primus versus re- cto stabit talo , si demas vocem Zoilus, quae fortasse ex inscriptio- ne irrepsit , vel vocem gratus .In his versibus biblia dicuntur the- ca sine alio additamento : in aliis autera eiusdem Cypriani, qui prae- cedunt pag. 522. ad petitioncm Adulfi pro alio exemplari biblio- rum , vocantur librorum theca . Quaedam alia huius generis carmina legere poteris apud Blanchinum tom. 2. Euangeliarii Quadrupl. pag. 593. seq. , vbi occurrit bibliothcca eadem quantitate syllabarum , qua apud Isidorum :
Rex benedicte , tibi placeat bibliotheca , Carle , Testamenta duo quae relegenda gerit .
{'.iuersi versus XI> Neque tamen dici potest , primos omnes illos sex versus
rro bibliothe- .,.,.,,., T ., . L.L ,.. r . rr
ca i«.idori . tituh bibliothecae lsidori sacns biblns iuisse arhxos,quum assera- tur , multa illic esse sacra , muita mundiaiia : esse rosas , esse spinas . Existimo igitur , vltimum distichum , Uic geminae radiant eic. com- positum fuisse pro codice aliqno veteris , ac noui testamenti : duo alia,quae praecedunt , vel pro bibliotheca, id est,loco,quo libri reponuntur , vel fortasse pro aliquo codice , in quo plura essent miscellanea sacra, et profana, et quidem carmina : nam v. 1. legi- tur:£x his siqua placent carmina , toile , lege : qui tamen in codice archiuii vaticani desideratur . Codex etiam Matritensis re^iae biblio- thecae in primo titulo a ceteris discrepat: nam prknum bibliothe-
C A P V T LXXXI. 7
cae titulum applicat illis versibus,qui in aliis codicibus de volumi- ne Ies;um intelliguntur : tum addit : Item alius titulus : Sunt hic plu- ra sacra etc. , vbi omittit duos postremos versus , qui sunt de no- uo, et vcteri testamento : Hic geminae radiant etc. Quod autem an- tiquissima fuerit opinio , versus , de quibus agimus , ab ipso Isidoro fuisse compositos,"vt suae bibliothecae , hoc est , armario librorum affigerentur,exvetustissimo catalogo bibliothecae Laurissanae , quem cap. 46. recensui , demonstratur , vbi inter opera Isidori refertur : Breuiarium eiusdem super diuinae historiae libros , et versus , qui scri- pti sunt in armaria sua ab ipso compositi .
12. In editione noua operum S. Isidori Matritensi pag. 50. Ap- versus in(ran* pend. adduntur octo versus hexametri , qui , vt dicitur , extabant ' in codice 4. 6. 17. bibliothecae , opinor , regiae post expositionem B. Isidori in Cantica canticorum : Hunc cecinit Salomon etc. Vidi etiam ego hos ipsos versus in codice Vaticano 650., de quocap.94., post expositionem in Cantica , quae Gregorio Magno ascribi solet, et in alio Casanatensi G. 11I. 1. , de quo cap. 107. , ante expositio- nem Brunonis Astensis in Cantica, ex quibus correctiores eos ex- hibebo . Nunc satis sit monere , post primum versum illico sequi, Qui tenet egregias e tc. , nullo interiecto vacuo spatio pro alio ver- su,quod editio Matritensis indicat.Ac recte procedit sensus, etiam jsi nullus superaddatur versus . Confer , quae de his versibus dixi cap. <55-,vbi de expositione in Cantica verba feci .
ij. Alia sunt carmina,quae Isidori nomine circumferuntur . aln versus nq- Montfauconius in Bibl. Mss. laudat codicem 1 5 1 2. bibliothecae Col-mine IsicIori* bertinae Regiae Parisiensis , in quo sunt poemata Sedulii, Isidori Minoris, Eugenii Toletani . Hic,vt opinor, est codex indicatus in catalogo bibliothecae Regiae Parisiensis iop^.partim ix. , partim x. , partim xiv. seculi,in quo praeter Sedulium , et Dracontium sunt Sancti Isidori episcopi Hispalensis carmina nonnulla . Tamayus Sa- lazar in Martyrologio Hisp. ad diem 20. martii Isidoro tribuit epi- taphium S. Martini Dumiensis, Pannoniis genitus etc. , quod Sirmon- dus edidit post Eugenii Toletani carmina pag. 58. , atque ipsi Mar- tino,vt videtur, adiudicat. Ac sane Martinus ipse de se loquitur: Teque , patrone , sequens famulus Martinus eodem - Nomine , non me- rito , hic in Christi pace quiesco : quod de sanctissimo viro Martino Isidorus minime dixisset . Bayerius in not. ad bibl. vet. Hisp. lib.5.
S ISIDORIANA
num. 1S1. aduertit , in Escurialensi codice seculi xi. ineuntis inscri- $to ^Forum iudicum , seu Wisigothorum leges , post librum tertium esse poemation De gradibus consanguinitatis sub hac rubrica : Ver- siculi Domini Isidori de adjinitate , vel gradus hominum : incipit ; Aspice pendentes ex iuris arbore natos . Hi versus , vt puto , exhibent Isidori doctrinam de consanguineis , et affinibus libr. 9. Etymol. cap. 6. seq. , similes aliis versibus , quos ego producam ex codicibus bibliothecae Palatinae num. 282., et 285. Existimo autem , alium potius,quam Isidorum anctorem esse . hyrani. 14. Fabricius cum Bollandianis ad diem 5. februarii pag.596.
Isidoro tribuit duos hymnosin honorem S. Agathae, quorum vnus incipit , Adesto plebs Jidissima , alter , Festum insigne prodit coru- scum . Extant quidem duo hi hymni in breuiario Isidoriano , vt vo- cant , sed non propterea ab Isidoro eos esse compositos dicendum est , nisi aliunde constet , quum multi alii aliorum hymni in eo- dem breuiario mozarabico sint.Hac de causa cap. 3. num.6.dixi, hymnum Vrbis Romuleae in die festo septem Apostolicorum teme- re S. Isidoro a Constantino Caietano adiudicari . Et, vt aperte di- cam,quod sentio,isti duo S. Agathae hyinni neque Isidori sunt, neque eius temporis. Hernandezius in notis ad conspectum editio- nis Zaccarianae eos Isidoro abiudicandos pronunciat. Vterque rhyth- micus tantum est:secundus omnino metri leges respuit:et quam- uis nonnulli versus primi metrici sint •, quippe versum iambicum dimetrum facile est etir.m sine studio cffundere ; alii etiam fortasse correctione adiuuari possint: tamen auctor metri curain habuisse non videtur . Illud vcro magis vrget, quod in primo hymno mentio flt, vt ego quidem puto , mahometici iniperili strcpha 12. (Juae oiim conciues tuos - Magno ab igne eruis , - 1u rcdde nos iam liberos - lugo remoto pessimo . Quodnam hoc est iugum pessiwuml Respondebunt fortasse , qui post euersionem imperii gothici officia propria in bre- uiarium,et missale mozarabicum non irrepsisse contendunt , ser- monem esse de imperio gothico, antequam gothi ad fidem catho- licam .conuerterentur . Sed praeterquam qucd iugum pessimum po- tius Mahometanorum tyrannidem innuit j quum ante conuersicnem gothorum gustus aliquis bonae latinitatis in Hispania remaneret, difficile est credere , eo tempore tam inscitos hymnos ccmpositos fuisse . Aliae nnhi sunt rationes , quibus censeo, officia propria go-
thica
C A P V T LXXXI. 9
thica Mozarabum tempore nonnulhnn accepisse incrementum , quas meliori loco exponam . Festum S. Agathae indicatur in Kalendario Gotho-Hispano Francisci de Pisa , praeteritur vero inOrationali go- thico Veronensi .
i). Hymnis S. Agathae antiquior , elegantiorque est hymnus alius hyir.nu». in festo SS. Iusti , et Pastoris martyrum die 6. augusti : 0 dei pe- renne •verbum Patris ore proditum - Organum qui imbecille adme- ues infantium etc. Hunc, siue latinitatem , siue metri regulas spectes, iam Isidoriano aeuo,aut paulo antiquiori ascribere poteris . B!an- chinus in not. ad Orationale gothicum cum Tamayo in Martyrol. Hisp. hunc hymnum A^turio episcopo Toletano,et primo Complu- tensi , cui corpora Sanctorum martyrum diuinitus reuelata fueranr, adiudicat : idque satis veri simile Florezius censet tom. 7. Hisp. sacr. pag. 177. In oifkiis propriis Hispanicis nouem strophae eiusdem hymni recitantur ad vesperas a tertia stropha : Ecce lustus^ ecce Pa- stor ambo iuncti sanguine , praemissa rubrica : Hymnus B. Isidori : quod in aliis non accidit, etiamsi petiti sint ex breuiario Isidoria- no,siue mozarabico . Dixi etiam cap. superiori, lectiones eorum- dem martyrum pro secundo nocturno extractas dici ex lib. S. Isi- dori , et lib. S. Ildefonsi de -vir. illustr. Certe non magnam aucto- ritatem in istiusmodi rubricis constituo ; sed neque vllam video ra- tionem,cur alteri potius,quam Isidoro hymnum adiudicem : qui, vt dixi, aetatem Isidori redolere mihi videtur . Primus versus , 0 dei perenne Verbum Patris ore proditum , initium est etiam hymni in laudem S. Iacobi apostoli , qui in breuiario Isidoriano reperitur . Nonnullos versus hvmni SS. Iusti, et Pastoris ad rationem cantus, et metri in Hymnodia hispanica reformaui .
16. Carmen quoddam astrologicum , quod incipit, Tu forte itt alia cirmir.a . luco etc. , quale sit,et an sit Isidori , satis pro rei dignitate cap.76. disserui . Eodem loco dixi de quodam compendio metrico libri de natura rerum , quod S. Eugenio Toletano malim ascribere . Sane primi poematis versus de septem diebus Eugenii sunt , vt ex eius operibus, et ex nonnullis mss. codicibus Vaticanis constat . In co- dice tamen Palatino 930. titulus deletus est . Continet hic codex plures virorum illustrium epistolas nondum editas ; et quamuis ru- brica recentiori notatum sit , pauca esse bona, pleraque inutilia, non inutiliter tamen excuderentur : adeoque nonnullis gratum,vt opi- Tom. II. B
io I S I D O R I A N A
nor, faciam ,si paulo diligentius codicem descripsero . Est membra- naceus in 4. charactere minusculo seculi x. circiter : mutilus initio: epistolae sunt principuin , episcoporum , abbatum etc. Permiscentur versiculi , quorum aliqui videntur esse auctorum epistolarum , vt in prima :
Jlllus ob nomen , quem summum credimus omnes , Da mihi , quod petii , teneas quo gaudia caeli . Pas. 4. terg. ad imperatricem C scribit Humberdus abbas . Pag. 5. epistola Bobbonis archiepiscopi Wormatiensis, vt ex aliis epistolis colligitur. Pag. 9. sine auctoris nomine profertur Iuuenci versus : Sed ille , In cuius manibus ruralis pala tenetur . Iuuencus lib. 1. v. 5 7 S. ait : lllius et manibus ruralis pala tenetur .
descriptio ve- j^, Succedunt pag. 1 4. seqq. literae conuiciosae ad Karolum , et Karoli ad Diethericum etc. Agitur de Lothario, cui Carolus suc- cessit. Pag. 20. inseruntur quidam versiculi aenigmatici, quibus do- cetur, adhibita postmodum explicatione , quo pacto campanis so- nitus clarior reddi potest . Sermo instituitur de quinque campanis Coloniensibus , pro quibus certa batelli mensura praescribitur . Pag. 41. cpistola cleri Wormatiensis , et Moguntini ad H ( Hludo- uicum ) imperatorem tam pium3quam sapientem contra Fridericum Wltdensem . Pag. ,_. versiculi Eugenii Toletani de plagis Aegypti sine auctoris nomine : Prima plaga Aegypti etc. lib. 1. carminum n.20. Pag. 48. terg. inscriptio : Incipiunt scntentiae philosophorum de omni- bus rebus contra querulos .inandi.Qu3.edj.rn proferam Cicero-
nis verba,quae in eius operibus mihi non occurrunt . Diffinitio C/* ceronis . Nullae sunt occu. insidiae , quam hae,quae latent in
simulatione ojficii , 1// in aiiquo necessitudinis nomine . Nam eum , qui palam est aduersarius , facile cauendo "jitare potes \ et Troianus equus iccirco fefellit , quia formam Mineruae mentitus est . Omnium communis est inimicus , qui est hostis suorum. In fine sunt versus, quos iam indicaui , Eugenii Toletani de vn. diebus,vbi v. 2. le- gitur splendifluus , ct 6. reptans , hominesque sagaces; cetera respon- dent editis .
carmeninDei- 1 s. Quod si nonnullis carminibus , quae in vetustis Isidori co-
" dicibus reperiuntur , locum inter appendices dare velimus, fortasse
non indignum videbitur poemation , quod libros Etymologiarum
praecedit in antiquissimo Regio-vaticano codice 1953. seculi vui.,
CAPVTLXXXI. ii
vel ix. post epistolas Isidori ad Braulionem, et Braulionis ad Isido- rum . Sunt versus in Deiparae laudem , quique videri possint inuo- catio ad opus perficiendum , nisi si fbrte aliquantulum obstet , quod diuerso, quamuis veteri, charactere sintexarati . Potius autem, quam Isidoro , eiusmodi versus Ildefonso adiudicauerim , cuius celeberri- ma est in Beatam Virginem pietas,et cuius operum librum quar- tum versibus, prosaque concretum fuisse , Iulianus Toletanus in eius vita tradidit . Exemplar hoc Etymologiarum collatum videtur cum alio,in quo Ildefonsus post breue chronicon libro 5. in fine ali- quid addiderit : nam charactere antiquo,non tamen primae manus, legitur: Colligitur omne tempus ab exordio mundi vsque in praesen- tem gloriosi Reccesuinthi annum x. , qui est era dclxvi. , anni v dccclvii. Residuum sextae aetatis deo soli cognitum est . Hoc tempore Ildefon- sus Toletanae sedi praeerat, qui sicut librum Isidori de vir. illustr. auxit , et ad sua tempora perduxit, ita etiam historiam Regum go- thorum continuasse dicitur .
19. In animaduersionibus V. C. Hernandezii ad conspectum Exhortatlo editionis a Zaccaria adumbratae, qms cap. 42. protuli , obseruatur, rhythmica. Exhortationem poenitendi , a Breuiio inter Isidori opera relatam , fere totam metricam esse. Recte id vir doctus animaduertit , si ta- - men metrurn non propria significatione accipiamus , sed latiori , sci- licet pro versibus politicis , in quibus prosodiae ratio non seruatur. Nam in ea Exhortatione, quae hactenus more solutae orationis edi- ta fuit , nullus est versus proprie metricus , siue recta syllabarum quantitate constans . Versus , in quibus inetri lex contemnitur , rhythmici vocantur, non vulgari sensu , quo rhythmus pro vocum consonantia accipitur •-, sed quatenus rhythmus numerum sonat : et- enim syllabarum numerus, non quantitas atrenditur . Politici etiam a graecis dicuntur . Versus Exhortationis poenitendi •numerum syl- Iabarum versus hexametri seruant , ac similes suntillis, quibus Com- modianus in suis instructionibus vsus est, qui ita incipit:
Praefatio nostra viam erranti demonstrat ,
Respectumque bonum j quum venerit scculi meta . Simili modo Exhortatio poenitendi distribuenda cst :
Cur fluctuas , anima moeroru?n quassata procellis ?
Vsquequo multimoda cogitatione turbarisl
Mens confusa taediis , itineris deuia carpens .
B 2
12 ISIDORIANA
Atque ita porro opus excribendum est, non, vt Breulius edidit , continuato textu veluti soluti sermonis .
:-.:i sit Isidori 2o. Ex ms. codice bibliothecae S. Mauri Fossatensis, quondam regularis, hoc opusculum Nic. Faber transcribi curauit, inde Breu- lius acceptum edidit . Omissum fuit in editione recenti Matritensi operum S. Isidori, vti plura alia a Breulio editioni regiae Matritensi superaddita. Inscriptio apud Breulium est : S. Isidori archiepiscopi Exhurtatio poenitendi cum consolatione , et misericordia dei ad ani- mam futura iudicia formidantem . Nic. Antonius suspicatur ex mi- sericordia . Exemplar ms. nescio an aliud inueniatur, et an sit di- uersum ab eo , quod in bibliotheca Tigurina suo tempore extare Conradus Gesnerus in Bibliotheca sua atnrmabat ; nam hoc etiam Tigurino codice tria , vel quatuor haec opuscula a Breulio simul edita comprehendebantur . Neminem video,qui ante Hernandezium dubitauerit , an hoc opus, triaque alia, quae Breulius subiecit , scili- cet Lamentum ppenitentiae , Oratio pro correptione -vitae , Oratio con- tra insidias diaboli , genuini foetus sint Isidori . Nihil in his esse ait Oudinus,quo Isidoro abiudicentur . Cellierius nihil ea quatuor opuscula continere affirmat, quod Isidoro indignum sit . Nic. Anto- nius de Exhortatione poenitcndi : Nec ahhorret , inquit , ab stilo , et instituto^ac ?nore nostri piissimi scriptoris . Quod autem addit , auctorem vernaculum libri, Valerio de las historias , inscripti , me- minisse inter alia Isidori opera lib. 6. De consolatione animarum3 id non ad Exhortationem poenitendi ego refero , sed ad Synonyma. editio ar.ni 2i. Theophilus Spizelius huic,atque aliis duobus sequentibus opusculis ex editione Breuliana locum dedit in systemate operum , quod inscripsit: SelectaDoctorum veterum , scriptorumque ecclesiasti- corum de 'oera , sinceraque ad deum conuersione monumenta , et do- cumenta. Augustae Vindelicorum i 685. Praemisit autem Exhortatio- nem ad poeniteniiam , siue orationem , Deus omnium mirabilium etc, tum Alvhabetum poenitentis subiunxit, ac denique Exhortationem , quam dicit secundam, ad poenitentiam cum consolatione ad animam futur.% iudicia formidantem , quae primo loco a Breulio statuitur . Praefatio Spizelii ad haec tria Isidori opuscula ita se habet . SPIZELII 22. Quem post impensam profanis stuJiis phirimam operam illustrem
TRAEFATIO. valde sacrae metanoeae proselytum egisse , atque a vanis ad sana studia conuersum facem quasi literatis sincere poenitentibus praetulisse , decima institutionis nostrae scctione ostendimus, eundem nunc sistemus Isido-
C A P V T LXXXI. 17
i*um, insigni , praeclaroque poenitentiae praeconio maxime conspicuum j^ percepturi , quanto pietatis feruore deuios a virtutis christianae semita mortales ad poenitentiae studia proprio suo excmplo sit exhortatus, atque ad vitae, morumque corruptissimorum emendationem excitarit . Singularjm autem ohseruationem meretur , quod morti vicinus Isidorus Hispalensis ad Doctoris Hipponensis exemplum antiquam illam suam contubernalem poenitentiam aduocauerit , in cuius veluti manu,sinuque moreretur • testem laudabimus Redemptum clericum , qui obitum beati Isidori recensendum duxit , atque nouissima eius acta , dictaqne comme- moranda : Expandens etc« Confer Constantini Caietani trigam SS. Episco- porum etc.
23. Vana studia quod vocat Spizelius , in quae olim Isidorus Hernandezu incubuerat , probare nolim , nisi intelligat profana-> ex quibus tamen
non leuis vtilitas in sacras disciplinas redundat . In Exhortatione poenitendi Hernandezius alienam ab Isidoro existimat mentionem riani magi^postea sacerdotis , et m.irtyris , quem non commemo' rant vlla Hispaniae Sanctoralia . Verba Exhortationis sunt : Sicque Surius ^Cyprianus ex mi^o sacerdos , et mirtyr . Suspicatur Hernan- dezius legendum , Sicque Syrus Cyprianus , et cur Surius , vel Syrus ab auctore Cyprianus credatur, ad Bollandianos die 26. septembris lectorem delegat. Eo loco Bollandiani num. 75. et seqq. ostendunt, S. Cyprianum, qui prius magus fuit, non ex patria vrbe Antiochia Syriae fuisse , sed altera synonyma ciuitate , et forte Antiochia Pi- sidiae metropoli . Sane rhythmus non constaret,si legeretur Surius: cum Syrus stare poterit . Sed ego censeo,legendum, Sicque Cypria- nus ex mago sacerdos, et martyr , reiecto nomine Surius ad margi- nem,vbi haec nota nunc legitur,D<? eo tomo 5. de Sanctis diei6. septembris , sine nomine auctoris , qui de Cypriano agit eo tomo 5. Breulius igitur ad marginem scripsit Surius de eo tom. 5. de Sanctis die 16. septembris., et ex margine literarum compositor nomen Su- rius imprudenter in textum intrusit . Omnia mirum in modum re- spondent : Surius ad diem 26. septembris tom. 5. De probatis San- ctorum historiis ex Metaphraste profert vitam , et martyrium SS. Cy- priani , et Iustinae : vbi aduertit , in eo lapsum videri Metaphrastem , quod hunc Cyprianum Carthaginis episcopum dicit.
24. Nihil vero est causae , cur mentionem Cypriani primum S. Cyprianns magi , deinde episcopi , et martyris Isidoro indignam existimemus . JJJJJ SusJn Cur Isidorus credere non potuit, quod viri doctissimi, antiquiores
eo, Gregorius Nazianzenus, et Prudentius,quem ab Isidoro lectum
i4 I S I D O R I A N A
constat, aperte affirmarunt, et Metaphrastes , aliique deinde tradide- rurit?Plura dixi in comment. ad hymn. 13. Perist.,quae nunc re- petere non vacat , cur potius grauissimis auctoribus magicas ante conuersionem Cypriani episcopi artes asserentihus credendum sit, quam recentioribus aliis , quantumuis criticis, argumento neganti in hac quaestione vtentibus . Lamentum 25. Ex codice etiam ms. bibliothecae S. Mauri FossatensisBreu- poenitcntiae jjus vul{»auit, Lamentum poenitentiae duplici alphabcio editum , ex-
rhythmicum . °.. .. . ., , n ,, ■ •, , •
ceptis tnbus htens, id est, J,5,et iv, 111 quibus ahquantis versi- bus multiplicatur, vbi exorat pro indulgentia peccatorum . Metricum opus , ait Nic. Antonius , ( rhythmicum mallem ) more aetatis , quae sonum tantum , non strictas prosodiae leges obseruabat . Vefsus reti- nent syllabarum numerum , qui trochaicis proprius est , neglecta quantitate .
Audi , Christe , tristem fletum , amarumque canticum^ Ouod perculsus , et contritus modulatur spiritus . Ccrne lacrymarum fluxus , et ausculta gemitus . Haec est prima stropha, atque ita procedunt aliae numero 110. aliaalphabeta. 2^- ^00 ipsum carmen , sed mutilum , et sexaginta duas tan- tum strophas continens , extat in vita Isidori , auctore Canonico quodam Legionensi , vulgo Luca Tudensi existimato , a Bollandia- nis editum . Auctor vitae ita praefatur , vt Nic. Antonius , qui ad Bollandianos exeniplum eius vitae misit , refert in bibliotheca : Scripsit postquam edidit alphabetum rudium , aiphabetum verbalium , alpha~ betum theologicarum distinctionum , atque alphabetum librorum , ora» tione finem faciens , orationis : scripsit alphabetum futuros plangens gothicae gentis errores , simul eucrsionem , in quo quotidie Domino^ psallebat : quod in hoc opere duximus annotandum . Incipit aiphabc- tum orationis ad tentamenta repellenda aduersarii , et dei gratiam promerendam 5 editum a sanctae recordationis Isidoro Hispalensis ec- clesiae archiepiscopo . Ex quo tituio fortasse emendari poterunt ver- ba superiora : oratione finem faciens , scripsit orationis alphabetum , vel , vt interpungunt Bollandiani , oratione finem faciens 3 orationis scripsit alphabetum . Ambrosius Morales lib. 12. cap. 2 1 . in libro ms. Collegii Complutensis se hoc carmen legisse testatur : Bayerius duplici exemplo in bibliotheca Escurialensi illud reperiri affirmat . Miratur Nic. Antonius , eiusmodi alphabetum desiderari in editio-
C A P V T LXXXI. 15
ne regia Matritensi . Mirandum nunc magis est , desiderari in edi- tione recenti Matritensi . Monet Editor in prologo , non fuisse suae editioni insertum , quod sero admonitus fuerit, extare in Actis San- ctorum ? Sed cuius negligentiae fuisse dicam , quod neque ipsum Nic. Antonium legerit , neque editionem Breulianam , minime qui- dem raram, prae oculis habuerit?
27. Contra hoc alphabetum Hernandezius nihil obiicit : nihilo- alp&abetum minus cum Exhortatione poenitendi , et duabus sequentibus oratio- "isidori? nibus ad apocrypha illud reiicit . Est tamen peculiaris ratio , cur hoc alphabetum Isidoro adiudicetur : nam in multis mss. illud extare con-
stat : Auctor vitae Isidoro ascribit : et longe ante Sigebertus inter alia Isidori opera recensuit : Lamentum poenitentis ^distinctum alpha- beto , addita oratione : ex quo , vt puto, Trithemius designauit , La- mentum poenitentis lib. 1. Auctor vitae S. Isidori asserit , in hoc al- phabeto orationis Isidorum planxisse futuros gentis gothicae erro- res, euersionemque . Fortasse respexit ad haec verba:
Aggrauasti manum plagae super me validius ,
Carnem dira fiagellorum vltione conterens ,
Caede ^ferro , sorde , peste , tenebrarum carcere . Verum eiusmodi orationes siue carmine,siue prosa pro poeniten- tium vsu confectae , plerumque et peccata omnia , quae homines solent committere , et poenas , quas deus solet infligere , comprehen- debantjVt ab omnibus promiscue recitarentur •■> quin necesse sit ad prophetiam aliquam de gentis gothicae euersione confugere . Auctor certe antiquus, doctus , et pius est : neque video , cur ab Isidoro re- cedendum sit . In vltima stropha ipse auctor carmen Alphabetum nominauit :
Gloriam iam njigil canam Alphabetum finiens .
28. De reliquis autem Alphabetis, quae auctor Vitae comme- rcliqua aipha- morat, nihil aliunde expiscari potuimus. Nic. Antonius in bibliothe- beta#
ca veteri primum vocat Alphabetum rudium : sed quum opus id posthumum fuerit , fortasse aliquando accidit,vt eius verba minus bene ab editore fuerint intellecta . Nam Bollandiani ex exemplo , quod Nic. Antonius ad eos misit, ita referunt : Scriptis postquam edi- dit Alphabetum Papiae iudicum , Alphabetum verbalium etc. , et in nota subiiciunt: An PatriaelNicolaus Antonius annotat^ mendum hoc emendari non posse , quod indicati Alphabeti nullus meminerit . Fa-
i6 I S I D O R I A N A
bricius in bibl. med. coniicit, legendum , Alphabetum patronymico- rum. Quum auctor vitae coniungat haec Alphabeta, innuere vide- tur , omnia simiiiter carmine , aut rhvthmo fuisse composita . Alioquin possemus suspicari , sub his titulis latere vocabula nominum per Al- phabetum distincta, quae libro 10. Etymologiarum comprehendun- tur , et librum dtfferentiarum , quo dirferentia verborum alphabetico ordine explicatur, aut glossarium Isidori nomine iam olim insigne. Et decimus quidem liber Etymologiarum fortasse seorsum etiam prodiit: quod de aliis pariter siue libris, siue titulis iudico, ex qui- bus vel in compendium redactis , vel nihil omnino mutatis opus Etymologiarum magna ex parte coaluit . Alphabeti titulo opus ano- nymum extat in codicc Regio-vaticano 164. membr. in 8. Alpha- betum narrationum ad %/itam recte informandam conducentium . Pe- zius praef. ad tom. 1. Thesaur. Anecd. num. 1 2. recenset ex biblio- theca Mellicensi Alphabetarium diuini amoris Nicolai Kempli de Araentina , Carthusiani . Orauo pro 2g> ^b Alphabeto poenitentis seiungere non licet orationem ,
corrcptione .. V. i- ...... . , • •.
vitae. quam ex praedicto ms. Breuhus edidit,sic inscnptam : Incipit ora- tio Sancti lsidvri archiepiscopi pro correptione vitae ad fienda sem- per peccata . Eam cum Lamento poenitentis Sigebertus coniunxit: Lamentum poenitentis , distinctum alphabeto , addita oratione . Immo auctor ipse initio sic refert : lcclrco consurgens ad te lamentationum clamoribus , prece multifaria pietatis tuae pulsans auditus, per alpha- betum , quod praemisi , singulas eius literas rigans ( forte rigaui ) flumine lacrytnarum . Duo argumenta Hernandezius profert , vt haec oratio Isidoro non ascribatur , primum quod. auctor vulgata versio- ne sacrae scripturae vtitur, quam seculo vn. non versabant nec San- ctiPatres, neque interpretes hispani. Alterum quod ex Isidori lib.6. Etymologiarum cap. vlt., etlibr. 2. Sentent. cap. 13. desumpta sunt, quae de poenitentia, et satisfactione in ea oratione dicuntur. an sit Jsirfori? ^o. Ad versionem latinam bibliorum quod attinet, minime est mirandum, siquando Isidorus aliter verba sacrae scripturae proferat, quam in gothicis bibliis leguntur : quum enim in aiiorum Patrum scriptis in primis versatus esset, et plerumque aliorum verbis ma- gis,quamsuis loqueretur, consequens est,vt loca sacrae scripturae, quae ab eo allegantur, non debeant semper ad versionem , quae in bibliis gothicis extat , referri . Rem acu tetigit vir doctus Mariana
in not.
C A P V T LXXXL r7
in not. ad lib. i. contra iudaeos cap. 2. Hoc Isidorl Psalteriumt quo Alozarabes vtuntur , ?/<?.f deinde Hispanicum Romani , f/ Gallici comparatione vocabimus . Ex his omnibus Psalteriis tuto hoc opere ab Isidoro testimonia adducuntur : prcut commodius erat , aut prom- ptius memoria suggerebat . Sed et reliquis diuinarum scripturarum libris promiscue Hieronymi versione , et antiqua vulgata latina edi- tione tftitur : -utraque enim eius aetate circumferebatur , vt Gregorius docet initio Moralium : et ipsemet Isidorus indicat lib. 6. Etymol.
cap. 4 Saepe etiam -, <v t hoc loco fecit , ex variis interpretationibas
vnum testimonium contextt .
31. Imbeciilum ereo argumentum est, quod e:< verbis sacrae Verslo vulgata
. yv ■ 11 ■ • j " j 1 t : bibhorum .
scnpturae^ m Oranone allegatis petitur ad ostendendum , eam Isi- dori non esse . Neque tamen intelligo , cur Hernandezius neget, seculo vii. in vsu fuisse apud hispanos versionem bibliorum vul- gatam . Quam- enim aliam versionem bibiia gothica exhibent, exce- pto psalterio, quod cum psaJterio basiiicae S. Petri congruit , nisi versionem ipsam S. Hieronymi , quae in nostra vulgata agnoscitur? Sunt quidem nonnullae discrepantiae inter biblia gothica, et ver- sionem j qualem nunc habemus, Vulgatam : sed ex exemplarium di- uersitate hoc discrimen petendum est, vel etiam ex eo , quod Isi- dorus, vt nonnullis placet, versionem , quae in bibliis gothicis ex- tat , recognouit : quod tamen minus certum puto . Sed de Bibliis gothicis alibi vberius erit a^endum . Nunc tantum aduerto, in Ora- tione pro correptione. vitae nonnulla esse scripturae sacrae loca, quae ex bibliis gothicis desumpta sunt, vt ex Hierem. cap.2. v.23. cursor leuis explicans vias tuas . Ita Oratio , et Biblia gothica : Vul- gata vias suas . Neque Sabatierius ex veteri Italica,aut ex Patribits profert lectionem , quae in Bibliis gothicis , et in Oratione extat . Non dubito,quin plura huiusmodi occurrent bibiia ipsa gothica , quaeToleti asseruantur, cumOratione conferenti. Multa enim sunt in Oratione , quae a nostrae Vulgatae lectione aperte discrepant .
3 2. Quod autem in Oratione quaedam sint , quae ex libris Ety- Islcfcrus multa mologiarum , et Sententiarum petita possint videri, ( idenim alte- repel rum erat Hernandezii argumentum ) parum obesse debet: nam iam saepe monui , neque monere saepius me pigebit, Isidoro hanc tuisse scribendi rationem, vt non minus ex suis , quam ex aliorum scriptis compilaret , quae ad rem opportuna essent . Jd et alios plerosque Tom. II. C
iS I S I D O R I A N A
Patres praesertim sequioris aetatis fecisse, constat, et nisi in Isidoro pro certo ponimus , fere omnia eius opera lacile in dubium re- uocare poterimus.
Oratio contra ?*, Subdidit Breulius Orationem Diui Isidori contra insidias
ias diaDo- £'ia\j0ii ^ yUae breuis est, et vel pro ipso alphabeto poenitentis com-
posita FuitjVel pro alio alphabeto ex iis , quae interciderunt , vel
fortasse pro Exhortatione poenitendi, quae versibus etiam rhythmi-
cisjseu politicis constat,vt vidimus . Hernandezius nihil peculiare
contra hanc orationem profert : sed inculcat, eiusdem incerti aucto-
ris esse , atque orationem de correptione vitae. Rectius pronunciat,
orationem a Constantino Caietano diuulgatam non differre a capi-
te, siue sectione vltima libri i. Synonymorum . Caietanus inscripsit:
Oratio , vel confessio B. Isidori episcopi , et Doctoris . Notam hanc
subiecit : Hanc a S. Isidoro Hispalensi episcopo confectam orationem
praeterquam quod ex ms. perantiquo codice bibliuthecae nostri coeno-
bii Sublacensis nos excripsisse meminimus , nihil aiiud de ea habemus
animaduersione dignum . At quum ipse Canisium ,Posseuinumque
reprehendat, quod librum De conuersis in libris Sententiarum Isi-
dori contineri non aduerterint, excusatione caret , quod hanc suam
Orationem in libris Synonymorum non detexerit . Edita postea fuit
a Tamayo de Salazar in Martyr. Hisp. ad diem 4. aprilis : et ex bi-
bliotheca Florentina S. Marci indicatur a Bandinio tom. 4. cod. la-
tin. plut. 19. codice 10. menibr. in S. seculi xni. , qui olim iuit ad
vsum Fr. Antonii Bindi Ordinis Minorum , in quo sunt Gregorii
Magni,et aliorum quaedam,et pag. 361. B. Isidori oratio : Incipit,
Succurre w/A/,et desinit, Trinitas sancta etc.^vt apud Caietanum .
alise omtiones 34. Quasdam Isidori orationes, quarum aiii non meminerunt, CU1" Alcuinus descripsit in operc, cui titulus : OJjicia per ferias, seu psal- mi secundum dies hebdomadae singulos , quibus in ecclesia cantan- tur , dispositi , cum orationibus , hymnis , confessionibus , et litaniis . Ferta 5. est Oratio Isidori pro omnibus christianis : Pie exaudibilis , Domine deus etc. Sabbato : Oratio Sancti Isidori : Beatissimi serui il- li, quos, quum •uenerit Dominus, inuenerit <vis;ilantes. Beata •vigilia etc. Post litanias inter alias orationes Oratio Sancti Isidori :Tu, Domine , verus doctor , et praestitor , aduocatus , et iudex etc. Item eiusdem : Quo fletu mala mea flere incipiam , quibus lacrymis facinora rnea lugeam etc. lilico , Oratio Sancti Isidori : Succurre mihi , Deus meus ,
num
C A P V T LXXXI. 19
antequam mors veniat ctc. Hae duae orationes ex Synonymorum libris excerptae sunt, sed non omnino iisdem continentibus verbis; ac fortasse Isidorus ipse eas in officia ecclesiastica retulit . Aliocjuin Alcuinus orationes profert ex aliis etiam Patrum operibus a se col- lectas : atque hac ratione ex Isidoro quoque potuit orationes con- ficere, quamuis libros ecclesiasticos Hispaniae non viderit . Oratio Succurre mihi , deus meus , antequam mors veniat?ex lib. 1. Syno- nymorum versus finem deprompta , breuior est apud Alcuinum, quam apud Constantinum Caietanum , qui eam edidit nomine Ora- tionis , vel Confessionis beati Isidori^vt modo dicebam .
C A P V T LXXXII.
Opera quaedam Isidori nomine edita , de quibus , an eius sint , dubi-
tatur . Nonnulla ex Isidori Synojiymis contexta . Libri de nor-
ma viuendi , et de contemptu mundi . CAlectum de lacry-
mis-f siue opusculum de institutione bonae vitae. Spe-
culum humanitatis jSiue Modus rectc viuendi .
1. V_/ uiim multa opera aiiis etiam Patribus siue cxcriptorum ne- ExcerPta ex
-fe-,^ ...... . ... Isidori hbns .
ghgentia, sme hominum peruersitate , suie pio quorum- dam scriptorum, qui ipsi latere voluerunt,studio , siue denique ca- su imputata sint, quae vere eorum non sunt, nihil mirum esse de- bet,si Isidori quoque nomine , cuius fama medio aeuo la:e percre- brescebat, plura opuscula in vulgus sparsa fuerint . In hoc numero reponi possunt excerpta quaedam , siue opuscula ex Isidori libris consarcinata, quamuis , vt saepe innui, nequaquam ab Isidori inge- nio,et more alienum puto , quod suas ipse scriptiones pro tempo- rum ratione vario modo contexerct , ac diuersis titulis reformaret . De Synonymis cap. 70. disputatum luit : ex eo veluti fonte multi riuuli emanarunt . ■
2. Marearinus de la Bi^ne edidit opusculum De norma vi- De norma vi- uendi ex ms. codice bibliothecae S. Victoris ad muros Parisienses . ucn ' In exemplari meo editionis Bignaeanae nota ms. est,hunc Iibrum De norma viuendi videri esse partem posteriorem , siue secundum librum operis Synonymorum . Verum Synonyma, quamuis in edi- tione Bignaeana in duos libros distincta non sint,tamen etiam \\\
C 2
2o I S I D O R I A N A
ea editione duos, quos alii distinguunt , libros sub vno titulo com- plectuntur : et Norma -viuendi ex ipso Svnonymorum opere excer- pta est,non ita disposita , vt distinctus eiusdem operis liber censeri possit . Putabat Bignaeus,se primum hoc opusculum edere : sed lon- ge ante prodierat . Deyitaeprae- ^. \n volumine vaticano Editorum 6965. in 4. plura sunt nc _ s opuscula simul compacta, et quae eodem circiter tempore mipressa- typis videntur. Primum est Francisci Mataratii Peru.sini De compo- dis versibus hexametro , et pentametro opusculum : Venetiis 1468. Deinde IacobiPublicii De arte oratoria . Item ars memoriae cum fi- guris . Sequitur traditio morum , "venustatcm complectens : Moribus , et vita quisquis vult esse facetus , - Intente videatque legat prae- se.itia laetus . Subiicitur interpretatio germanica . Hoc exordium, nisi ialior, aiicubi appositum poemati leonino , quod Faceto tribuitur , ansauf praestitit fingendi poetam Facetum nuncupatum : quia scili- cet a nonnullis poema ipsum Facetus dicitur ab vltimo verbo pri- mi versus . Succedit Tractatulus Synonymorum Isidori de i>itae prae- sentis regimine non tam iucundus ■> quam %'tilis . Capitulum I. De ?ior- ma viuendi . Age ^fili , vt oportet etc. Desinit , ne bonumy quod ac- cepisti ydespicias . Suntcapita 16. totidem , atque in editione Bignaea- na : sed in hac aliter sunt diuisa,et desunt tituli . Caput xi. in ve- teri editione est de doctrinatione . Haec antiqua editio iisdem chara- cteribus, et simili charta est , atque alia, quae in eodem volumine sequuntur , scilicet Historia de spiritu quodam coniurato per Prio- rem Fratrum Praedicatorum , ( anno 1423. in ciuitate Allecti ) etLu- cius Florus,quem in fine impressisse dicitur Conradus Gallicus in oppido Liptzensi 14S7. Eodem volumine compacta est curiosa Epi- stola de miseria curatorum , siue plebanorum . Incipit : Secutum est semper etc. amantissime loannes etc. Recensentur diaboli , qui pa- rochos vexare solent : Primus diabolus inter omnes est ipse collator etc. Tertius diabolus est Coca tua domina etc, quae nisi ab omnibus esset despecta meretrix ^nullatenus domus tuae fuisset facta dispensatrix etc. Breulii obser- 4. Breulius ex Bignaeana editione sumpsit opusculum De nor- ma viuendi^ cui hoc breue monitum praemisit: Isidorus de norma •viucndi . Haec norma •viuendi ex Isidori Synonymis , ac libro de con- temptu mundi hinc inde maiore ex parte excerpta , potius quemdam ansarcinatorem habet auctorem , quam Isidorum . Neque enirn credi-
t....
C A P V T LXXXII. 21
bile est , tantum vlrum crambem bis coctam nobis opponere vnquam statuisse . Vbi fortasse legendum erit apponere . Sed , vt dixi , non ita efficax est haec ratio , vt quibusdam fortasse videtur . Etsi enim verum est, normam viuendi excerptam essc ex Synonymis, vt con- sentiunt Cellierius , Bellarminus , Dupinius , Caueus , Placcius , et alii, tamen dubitari adhuc potest, an ab rpso Isidoro excerpta fuerit . Eam extare in bibliotheca Escurialensi lit. m. plut. 3. n. 3. testatu-r Bayerius . Omissa nihilominus fuit in vtraque Matritensi editione . Diuersum quoddam exemplar ego edam ex codice Borgiano , de quo cap. 107. num. 3 1.
5. Plura eodem,aut simili titulo sunt opuscula, quae aliis au-Formuhe ho« ctoribus ascribuntur . In codice vaticano Palatino 327. est S. Ber- nestae Vltae ' nardi formula honestae vhaeiPetis a me ,/rater . Ibidem alia ano-
nyma : Dilectionem tuam •, quae rursus recurrit in codice Palatino 399. In codice vero Palatino 386. extat S. Augustini tractatus breuis De honestate <vitae religiosae , Petis a me ^frater . \\\ codice Regio-vaticano 444. S. Bernardi formula honeste viuendi : Siquis . In codice vaticano Ottoboniano 5 6. Sermo S. Bernardi , De mori- bus , et honestate ruitae . Petisti a me . In codice Chisiano Sententia- rum I.sidori est etiam Bernardi formula honestae vitae : sed notatum est, auctorem esse Bernardum Siluestrum , cuius pariter est episto- la de re familiari bene administranda inter opera S. Bernardi . Ber- nardus co^nomento Siluester idem est , ac Bernardus Carnotensis seculi xii. scriptoijCui Fabricius tribuit quidem epistolam ad Rai- mundum Castri Ambrosii de modo rei familiaris vtilius gubernan- dae , non vero formulam honestae vitae . Nonnulli etiam hoc titu- lo donant excerptum ex epistola S. Hieronymi ad Nepotianum .
6. Alia est formula honestae vitae,quae Senecae tribuitur inalia s< Mart;n; codice vaticano 993., et in alio pariter vaticano 1783. Sed re vera Bracarensis . est S. Martini Dumiensis, siue Bracarensis , cui ascribitur in codice vaticano pergam. 634. Martini episcopi de quatuor <virtutibus cardi'
nalibus liber 'unus , qui formula <vitae honestae inscribitur , deque ca- rum excessibus ^id est , •vitiis , cuius prologus ad Mironem regem : Gloriosissimo etc. Non ijrnoro etc. Consonat codex vaticanus char- taceus 5370., et Ottobonianus 1 3 5 4. , in quibus etiam est prolo- gus ad Mironem regem . Edita fuit post alios a Florezio tom. 15. Hisp. sacr. Non dissimiiis est inscriptio, De institutione bonae^ siue,
22 ISIDORIANA
vt alii habent, nouae <vitae , quae alteri opusctilo ex Isidorlanis ex-
cerpto tribuitur , vt paulo post dicam .
liber de con- 7. Prodiit etiam in editione Bignaeana Sancti Isidori de con-
tempm mun~ temptu mundi libcllus aureus; recognitore , vt in Operiun indice no- tatur, Huberto Schutteputeo, Canonico Louaniensi . Opusculum in sna editione Breulius admisit , hoc praefixo monito : bi hoc libello multa repetuntur , quae prius in libris Synonymorum , seu Soliloquio* rum iisdem fere 'verbis praedicta sunt : quorum quidem nonnuila , vt per otium licuit , annotabimus . Denique eosdem habet interlocuto- res , hominem , et rationem , vt addubitem , num ab alio collectus fue- rit . Praehnio est, Venit ad manus meas quidam liber Ciceronis , cu- ius forma etc, quae verbis nonnihil mutatis ante Synonyma in edi- tione Matritensi legitur, vt capite 70. dixi , vbi de opinione etiam Breulii vcrba reci,qui Consolationem Ciceronis indicari existimat. Hic de contemptu mundi libellus in vtraque editione Matritensi praetermissus fuit .
eJitio Vencta. 8. Vidi Venetam huius libelli editionem cum aliis opusculis . 1. loannis Gersonis , Cancellarii Parisiensis , Doctorisque ccleberrimi , De imitatione Christi , et de Sacramento altaris Venetiis 1555. iti \6. Quod a plerisque aliis Thomae a Kempis adiudicatur. 2. D. Leo- nis Papae de confiictu •vitiorum , atque virtutum libellus : Apostolica vox clamat etc, qui Isidoro quoque nostro a nonnullis tribuitur, vt cap. 84. dicam . 3. S. Isidori de contemptu mundi libellus au- rcus : Vcv.it ad manus meas quidam libcr , cuius forma etc. Deest Ciceronis'. Desinit cum Breulio : donum sanctum acceptum retine . Sequitur aliud opus De contemptu mundi , siue ds miseria conditio- nis humanae , Innocentio Papa ul. auctore . Aliam editionem libelli Isidoriani Venetam anni 152?. in 8. laudat Fabricius in bibl. med. , qui Breulii sententiam de Consolatione Ciceronis in prologo indi- catam sequitur .
compendium 9. Nic. Antonius censet,opus Isidorianum De conUmptu mun-
Synonymoru . j* -j c i« 1 i- • c
di ldem esse cum Synonymis, ahquantulum hcet vanans,vt tere sunt quaecumque ex antiquis ad nos peruenerunt . Sed potius est compendium , aut excerptum ex Svnonymis, ita tamen,vt nonnun- quam quaedam nouae sententiae interserantur , aliquando eadem Sy- nonymorum verba longo coniextu repetantur.
ic. Inscriptio De contemptu mundi in aliis etiam operibus ve-
alii libri de contemptu mundi .
C A P V T LXXXII. 23
tus est , et a multis vsurpata. Isidorus cap. 41. de .vir. illustr. fratrein
suum Leandrum edidisse refert •unttm ad Florentinam surorem dein- stitutione •virginum , et contemptu mundi libellum . In codice vatica- no 3499. est opus Eucherii Lugdunensis episcopi De contemptu mundi , et secularis philosophiae ad Valerianum propinquum suum : Bene allegantur etc. In alio vaticano 4257. Bernardus , De contem- ptu mundi : Mundus etc. In alio vaticano 1 699. indicatur fragmen- tum Senecae De contemptu mundi : Licet gremium tuum etc. , quod fortasse spectat ad forrnulam honestae vitae Martini Dumiensis. Co- dex Palatinus 193. exhibet sermonem S. Augustini De contemptu mundi : Atidite ^fratres etc. Alius est sermo De contemptu mundi si- ne auctoris nomine in codice Regio-vaticano 261. Videte , quomo- do caute ambuletis etc. Liber Augustini spurius de contemptu muti- di tom. 9. editionis Louaniensis est Sermo laudatus, Audite 3Jra- tres etc. , qui in editione Maurinorum inter appendices voluminis 6. relatus fuit. Barthius lib. 55. Aduers. cap. 5. verbaquaedam pro- fert ex Rogerii nomine inscripto libro , De contemptu mundi .
11. Poemata etiam hoc titulo insienita extant . Codex Ottobo- nianus 3325. refert Carmen De coniemptu mundi , Vtilis est etc. , auctore Fr. Bernardo ordinis Minorum . Codex chartaceus est secu-
.li xv. , in quo sunt etiam Ouidii nomine carmen De speculo me- dicinae : Nil tibi \ ccmoedia Plauti , siue liber Birriae , ( forte Byrrhiae^ quod est Serui nomen in Terentii Andria , ) Graecorum studia^ et Aesopicae fabulae versibus, Vt iuuet3 et prosit etc. ,quas in codi- ce etiam Vrbinate 352. extare monui in Prolegom. ad Dracontium num. 7o.,vbi obseruaui, Labbeum has fabulas, quas nondum edi- tas existimabat , in animo habuisse typis vulgare . Sed multo ante prodierant, ac plures earum editiones Fabricius indicat in biblioth. lat. vet. lib.2.cap. 3. num.i. in not. , vbi aduertit, auctorem ab aliis Accium , ab aliis Salonem , ab aliis Romulum, seu Romalium , ab aliis Bernardum vocari .
12. Bernardus Ordinis Minorum auctor carminis De contemptu alla carmina mundi diuersus est a Bernardo Morlanensi , seu Morlacensi , autMor-
lauensi Cluniacensi, qui anno circiter ii^o.libros tres De contem- ptu mundi carmine dactylico leonino scripsit , saepius typis recu- sos. In codicibus Vat. 5158. et 5161. est carmen Contemptus mun- di inscriptum : Chartula nostra tibi etc. sine auctoris nomine .
Carmlna ec- iam .
24 ISIDORIANA
controuersia 13. Auctores , qui in celebri controuersia de auctore libri de de libro De contenlptu mUndi , et imitatione Christi aut pro Thoma a Kempis,
contemrtu * _ _ _ .. . T „
mundi. aut pro Ioanne Gersen Benedictino , aut pro loanne Gerson, aut
pro aliis scripserunt, accurate Fabricius in bibl. med. verbo Kem- pis Thomas recensuit . In codice Palatino 414. papyraceo inscribi- tur: Thomas de Kempis De imitatione Christi , et contemptu vanita- tum mundi . In Palatino 719- Anonymi , De imitatione ( Christi ) et contemptu omniuth •vanitatum mundi : {Jui sequitur me , imperre- ctum opus in fine . Codex Ottobonianus 530. continet Excerpta ex loanne Gerson , aiiisque in pr.iuatum vsuin : Qui sequitur me etc, quod estinitium eiusdcm libelii . Codex estetiam chartaceus. In alio Ottoboniano recentioris aetatis num. 3155. est Anonymi Coniectu- ra de libris de imitatione Christi , eorumque auctoribus setin alio pa- riter Ottoboniano 3 1 64. Constantini Caietani Apologia pro loanne Gersen ahbate ]'ercellense aduersus Ros-weydum : quae nescio an ali- quantulum ab edita discrepet.In Conatu Chronico-historico Pape- brochii ad seriem Romanor. Pontirlc. dissertatio 45:. est , An Petrus de Corbaria credi possit habere partem in libris de imitatione Christi controuersis inter loannem Gersen , et Thomam a Kempis ,
Hber de insti- - * Libellum de contemptu mundi Isidori nomine vulgatum
tutione bonac . . . _ 1 _ ,
^irac> inter genuina eius opera Zaccaria reponeoat : quum tamen opuscula
de norma viuendi, et de institutione bonae vitae, quae perinde ex Synonymis prodeunt,ad spuria reiiceret. Ex codice Veronensi secu- li xv. , quem cap. 43. n. 3 5. descripsi, typis committere constituerat libellum de institutione bonae vitae,quem nondum editum putabat. Sed iam eum magna ex parte publici iuris fecerat Tamayus de Sa- lazar in Martyr. Hisp. die 25. februarii pag. 252., qui inscripsit , Collectum de lacrymis , siue de institutione nouae vitae . Existimat , fragmentum esse epistolae, et S. Isidoro Hispalensi falso tribui . /// meo, inquit, ms. , •vbi haec recitatur epistola , literis gothicis exara^ t.t , hoc inuenitur titulo : Tractatus S. isidori Hispalensis de institu- tione nouae %iitae\et in margine eisdem literis iste: Alii hanc epi- stolam tribuunt S.Valerio abbati Virgitensi , quam ad lustum presby- terum scriptam autumant , quod est verius . Desinit , adimpletisque legis verbis •vitam aeternam assequeris . Omittit alia , quae in mss. nostris adduntur, et quaedam ex superioribus, et in multis nonni- hil discrepat . Opinionem Tamayi , S. Valerio Institutionem nouae
vitae
C A P V T LXXXII. 25
vitae adiudicantis , secutus est Guilielmus Caue ad annum 6So. m»S. Valerii
15. In codicibus mss. ,in quibus alia Valerii Bergidensis, siue, ^1 vt Tamayus scribit, Virgitensis opera extant, Florezius, qui ea tom. 16. Hisp. sacr. edidit, epistolam de institutione nouae vitae , Vale- rio a Tamayo ascriptam, non reperit, eamque aValerii stilo abhor- rerecenset . Sane quum ex Isidori Synonymis opusculum excerptum sit, non aliter Valerio tribui potest , nisi tamquam excerptori , aut consarcinatori . Bayerius in not. ad bibl. vet. anceps hac in re est . In not. ad num. 2 16. lib. 5. primum ait, in duobus codicibus Escu- rialensibus reperiri Isidori Collectum de lacrymis , diuersum , vt ipsi videtur , ab aliis affinis argumenti opusculis ; quod incipit : Dilecte fili , dilige lacrymas , noli differre eas . Desinit : Vide , quisquis haec lecreris , ne quod legendo respicis , viuendo contemnas : quod et ipsum eodem initio , ac flne , ac sub titulo , Collectum S. Isidori , extare mc- net in bibliotheca monasterii Alcobacensis, vt apparet ex Catalogo OHsipone 1775. edito, a Tamayo S. Valerio tfibutum . Rursus in eadem nota addit, nonnullos Isidoro ascribere epistolam , siue tra- ctatum , De institutione nouae vitae : quae potius S. Valerii Monten- sis,seu Bergidensis creditur . Idem argumentum in not. adn.370. lib. 5. retractat, vbi aduertit, idem esse initium Institutionis nouae vitae apud Tamayum,et Colleeti de lacrymis,sed fortasse diuersa esse opuscula , quamuis ab eodem fonte descendant : tandem ex •vtriusque collatione colligit , Collectum de lacrymis, in duobus mss. Escurialensibus extans, longe vberius esse , ac duplo minimum au- ctius prae tractatu De nouae vitae institutione , a Tamayo edito.
1 6. Res ita se habet : siue opusculum inscribatur Collectum de c.vccrptnm ex lacrymis ,siue de institutione nouae vitae.3 aut3 vt in codice Vero- ynonyrnis nensi, bonae, siue alio modo, vt de Vaticanis codicibus mox dicam, idem est excerptum ex libris Synonymorum, partim etiam ex libris de norma viuendi, et de contemptu mundi. Collectum de lacrymis dicitur ex initio , quo mentio flt de lacrymis : Dilecte fili , dilige lacry- tnas . Hoc initium petitum est ex capite, De lngendis semper peccatis , aut in aliis editionibus, De humilitate . Alius titulus est, De institutio- nebonaevitae^fx ratione, quasimile aliud opuscalum De norma vi- uendi inscribitur . Cap.44. n. 29. codicem Florent. S. Marci De or- tu,et obitu Patrum receusui, quo extat epistola beati Ambrosii episco- Tom.ll. D
26 ISIDGRIANA
pi ad quemdam suum discipulum de moribus , et honestate vitae , eodem initio : Dilecte fiii , dilige lacrymas: quod non dubito, quin idem sit, atque opusculum nostrum De institutione bonae vitae : nam et alibi etiam aliquem Isidori librum in mss. Ambrosio ascri- ptum reperi , et in codice Palatino Vaticano 832. sub epistolae 11- tulo De moribus ^et honesta vita libellus hic de institutione bonae vitae aliquantulum contractus beato Ambrosio archiepiscopo ascri- bitur eodem initio : Dilecte Jiii , dilige lacrymas etc. Desinit: vide > quisquis hic ( forte haec ) legis , ne quod legendo respicis , •viuendo contemnas . Codex Vaticanus 351. seculi xiv. circiter pergam. p.2 1 7. sine titulo exhibet hunc libelhim : Dile cte fiii > dilige lacrymas etc. Desinit Ex reuerentia enim amor procedit . In indice operum manu eadem , siue eiusdem temporis exprimitur haec inscriptio : Synony- ma beati Isidori Hispalensis episcopi . Congruentior est inscriptio in codice Vaticano Palatino 327. chartaceo , de quo cap. 103., pag. 148. Incipiunt Jiores beati Tsiduri : Dilecte fili , dilige lacrymas^ ?ioli dijferre eas etc. Desinit aut iustificatur , aut damnatur . Expli- ciunt quaedam Excerpta , siue flores beati Tsidori .
variant exem- x y. Haec est causa, cur etiamsi idem sit vbique initium opuscuii, nnis tamen dutersus est m exemplanbus tere omnibus : qiua m ex- cerpto transcribendo facile alius plura , alius pauciora seligit . Quum nutem idem sit initium in omnibus, consentaneum est suspicari , antiquum, ac fortasse Isidoriani temporis esse hoc opusculum , quod per manus librariorum eas varietates acceperit, quas in mss. codi- cibus obseruamus. \'erba,quae ex mss. Escurialensibus Bayerius al- legat , vehiti postrema Collecti de lacrymis , extant fere eadem ver- sus finem libri De norma viuendi . In exemplari Veronensi quae- dam sunt,quae desumpta videntur ex cap. 2., et 1 7. lib. 2.de offic. eccles. Sed quum communia haec ipsa sint Synonymis , excerptor haec tantum fortasse prae oculis habuit . Aliud est opusculum ex Synonymis pariter desumptum , titulo Sermonis insignitum , de quo cap. 70. dixi.
Specuium hu- 18. Excerptum quoque est ex Synonymorum libris Speculum humanitatis , editum seculo xv. , vt ex vetustissimi characteris genere colligo . Exemplar, quod penes V. C. Petrum Emmanuelem Her- nandezium extabat , Eminentiss. meus Patronus Cardinalis Loren- zana ad me transmitti curauit . Editum opusculum puto sine au-
CAPVTLXXXIL 27
ctoris nomine : certe nomen auctoris in hoc exemplari non com- paret , vti neque anni nota, aut editionis locus.Prima haec occur- runt verba : Speculum humanitatis . Hic introducuntur personae duc- rum scilicet defientis huminis , et amonentis rationem ( corri?o ratio- nis) .Homo . Anima mea in angustiis es etc. Legendum est > non es : sic alia passim menda interseruntur .Finis : lam scis , quid scit ( sit) recte viuere : deinceps vide , ne contemnas viuendo , quod audisti mo- dis monendo : fiat , jiat . amen . Explicit Speculum humanitatis , vel modus recte viuendi . Corrupta sunt extrema verba : simili tamen mo- do libri De contemptu mundi, et de norma recte viuendi desinunt. Eiusdem ferme tituli celeberrimum , olim praesertim , opus est Ro- derici Sanctii de Areualo , Speculum vitae humanae .
C A P V T LXXXIII.
Alia opera , Isidori nomhie edita , dubia , aut supposititia . Testimonia sacrae scripturae . Liber De ordine creaturarum . Dacherii prae- fatio . Liber Fidei Catholicae . Professio fidei . De ecclesiasticis dog' matibus . Vezzosii praefatio in hunc librum . Petri Emmanuelis Hernandezii Obseruationes de Brachario episcopo Hispaknsi aucto- re eiusdem libri .
,.P.
rae
erantiquus codex Veronensis , quem Maffen verbis cap. 44. Testimoma • • -r. - i-i 1 1 • t. A sacrae scriptu-
descnpsi , post Prooemia, hbrum de ortu , et obitu Patrum, et Al-
legorias Isidori exhibet Testimonia diuinae scripturae : quam Isido-
rianam collectionem esse Maffeius existiinabat , et edere ccgitabat.
Ac fortasse hoc opus indicabatur in catalogo Gotwicensi seculi xii.,
de quo cap. 46. num. 8. , hoc expresso titulo : Sententiae Isidori
de vtroque testamento.Qnamquam collectio illa sententiarum non so-
lum testimonia diuinae scripturae continet, verum etiam post haec
veluti altera parte testimonia quorumdam Patrum exhibet . Post
Maffeii obitum Zaccaria inter alia Isidori opera , a se edenda , Te-
stimonia diuinae scripturae reposuerat , vt dixi cap. 41.5 quae tamen
in Conspectu edito editionis Isidorianae silentio praeteriit , quod
iam in Itinere literario per Italiam pag. 1 89. publici iuris fecisset, Isi-
doriverum opus esse negans . Praemisit Monitum,quod hic sisto .
D 2
28 I S I D O R I A N A
MONITVM 2- Veteribus Patribus fuit in more positum Scripturarum , Patrumque ZACCARIAE. testimonia colligere ad aliquid comprobandum , nulla addita explanatio- ne, aut ex illis argumentatione • Celeberrimi hac in re sunt Cypriani Testimoniorum aduersus ludaeos libri tres, quibus nuper adcessit exhor- tatlo S.Cypriani de poenitenlia an- 1 75 1 . a CL- P- lohanne Chrysostomo Trombellio edita ( 7W. il- Anecdotorum a Canonicis Regularibus S. Sal- uatoris euulgatorum pqrt.i.pag.i. seqq.~) Ad eamdem fere formam con- scriptus est,qui vulgo tribuitur Prospero , de promissionibus , et praedi- ctionibus Dei • Leo qtioque Magnus post Ephesinum latrocinium testimonia quaedam Patrum contra I utychianam haeresim a se coHecta in Orientem misit,quac Vossius in editione S'Gregorii Thaumaturgi Graece diuulga- uit; tiun multo auctiora , atque oidine immutato ad Leonem Augustum perscripsit , atque epistolae suae subiecit "clxv. Ballerinianae editionis, Cacciarianae cxxxvm» Quid ! quod Pelagius ipse, vti ex S.Hieronymo accepimus in primo aduersus Pelagianos libro (cap. ix«), testimoniorum tibros scribt is, st imhatorem , immo expletorem operis B.Martyris Cypriani scribentis ad Quirinum fatcbatur . cescriprio co- 3. Haec exempla sequutus est Auctor Testimoniorum , qucm primus dicis. e tenebris eruo Veronensit Codicis beneficio • Cb Maffeius Biblioth.Vero-
nensis Ms.parte prima pag. 83. ita Codicem hunc describit . Eiusdem for- raae Iibro , mixto itidem , vetustoque , ac ad typographicum vt plurimum accedente charactere , coHtinentur haec . 1. Orditur liber Praemiorum , Dia- logus S. Hieronymi presbyteri. Afec praemia memorat , nec dialogus est, aut D. Hieronymi opus , sed illitd Isidori , de quo Braulio Prooemiorum librum vnum . 11. Vita, ve! obitus Sanctorum , qui in Domino praecesserunt • 111. Incipit opuscula S. Isidori , ac si quae anteccdunt , ad alium pertine- rent . Liber sequitur , a supposititio Pseudo-Dextri Chronico alteri Isidoro perpcram tributus,de nominibus Legis,e£ Euangeliorum , que m titulum a Braulione , iit videtur ,accepit . Eum Guil* Caue inter deperditos recen- set, immo <■. ■ exstitisse suspicatur , cum ambigat, an idem sit cum libro
Prooemiorum ; at vulgatus non semel est AUegoriarum tituio . iv. Incipiunt testimonia diuinae Scripturae : collectio cst Sententiarum primo ex *vetere , et nouo Foedere ; deinde ex libro conlationum, et de sententiis Euagri ad fratres , procul dubio Eusgrii Pontici : decerpitur etiam de libris Ambro- sii, et Prospcri , et afferuntur Testimonia de libro S. Martini, non illius Turonici Episcopi , scd iste pater fuit Monachorum . Martinum Bracaren- scm intelligo, qui in Gallaecia plnra Monasteria condidit, Patrumque Aegy- ptiorum sententias a Graeco sermone transtulit • Argumentum est , ex Hispa- nia allatum codicem , vel ex Hispano saltem transcriptum , non enim in aiia frouincia Martinus Bracarensis pater vocaretur Monachorum . Abrumpitur denique simul cum dimidiato libro collectio haec , quam , cum eiusmodi plu- res inspexerim , ineditam reputo , et a S. Isidoro , quamuis hucusque tion innotuerit, profectam plura videntur suadere . Nam in codice reperitur , Jsidori tantum scripta retinente : titulus anteriori libello praefixus , Opuscula $• Isidori , innuit , non vnum tantummodo eius vpusculum sequi : ex Hispano conterraneo praecipue exarpit ; labor demum Isidori genium apprime refe-
C A P V T LXXXIII. 29
rens , qnem optime Sixtus Senensis dicit , in legendis, coliigendis, cooptan- disque dictis, ac sententiis , et rapsodiis veterum Patrum desiderium ha- buisse iaexplebile . Eodem, quo congeries ista, nomine Isidori liber de Fide Catholica appellatur in chronico Fontanellensi ex Dacherio ( Spicil. t. J« «.241*) nerape Testimoniorum de Christo, et Ecclesia . Mirum quidem esset , ex Gregorio M. , et Augustino nihil huc Isidorum contuiisse ; sed tnutilus liber est , vt dixi , et compilatio abrupta . Ea quoque incidit mihi cogitatio , opus istud indicari , cum Isidori Sententiae ab avtiquis Scripto- ribus laudantur ; huic enim wulto magis quadrat denominatio , quam libris de summo Bono,g«/ etiam ttes sunt , cum Idelphonsus Sententiarum li- brum vnum numeret . Ceterum capitulis moralia prae/iguntur argumenta^ primis exceptis , qui de vno Deo , et de distinctione Personarum . In hoc argumentum versiculi a< ttur hi ex lohannis Epistela : Quoniam tres su.it, qui testimonium J .- in terra , Spiritus, aqua, et Sanguis ; et tres vnum sunt in Christo Iesu : et tres sunt , qui testimonium dicunt in Coelo, Pater , Verbum , et Spiritus , et tres vnum sunt •
4. Hactenus Maffeius . Et doctissimo quidem Viro facilis adsentior, auctor hispa- Hispa::i hominis esse , quos damus , Testimoniorum libros , Isidori Hispa- mis • lensh esse, nunquam adducar, \t credam . Nam fde Ip bonso , qui librum •vnum sententiarum Isidoro tribuit , Braulionem Caesaraugustanum oppo- nimus, qui tres omnino sententiarum libros , eosque S.Gregorii Magni floribus respersos a S.Isidoro prodiisse commemorat ; quales ii sunt , qui etiam de summo bono praenotantur. Et vero perridiculum foret,vt haec testimonia Isidoro adiudicemus , libros de summo bono contra omnium Ma- nuscriptorum Codicum fidem illi eripere . Atqui si Idelphonsum velimus libri vnius sententiarum nomine non libros de summo bono , sed haec te- stimonia indicasse, facile criticus quispiam animaduertens , libros de sum- mo bono ab Idelphonso fuisse minime commemoratos , eius silentium vrgebit ad illos Isidoro abiudicandos . Qiiis enim credat, Idelphonsum li- bros illos silentio praeteriisse , qui et doctissimi sunt, et ad Ecclesiae confirmandam doctrinam maxime faciunt,dum testimoniorum , quae mo- ralis tantummodo sunt argunenti, libellum hinc illinc nullo ordine con- rasum non silet f Neque etiam Scripturarum versio eadem est Isidoroy quac auctori huic nostro ; sed vtraque inter se maxime discrepat • Quod vero aiebat Maffeius , haec testimonia in eo codice reperiri , qui nonnisi Isidoriana contineat, nullius est roboris ad rem praesentem . Norunt cnim , qui Mss- Codices peruolutarunt , nec librorum inscriptionibus, nec ordini, quo cxarati sunt, fiJendum satis. Ipsum hunc Codicem inspicia- mus . Priora opuscula duo , qui Co licem exarauit y videtur omnino Isidoro abiudicasse ; alterum quidem prooemiorum omnino , quum S. Hieronymo tribuat ; alterum minus quiJem aperte , sed quantum coniectando adsequi possumus , non obscure , quum post illud opusculum primo occurrat in- scriptio : incipit Opuscula Isidori '. Quis ergo opusculi anctor ? Hispautts fuit ; itcrum aio ; fortassis etiam Isidoro paullo antiquior • Nam etsi liber mutilus est , tamen suspicari facilc possumus , eum , qui Martini Bracca- rensis testimonia paullo post Scripturarum tcstimonia collegit , Jsidori
5o I S I D O R I A N A
sentcntias ante aliorum omnium dicta in medium fuisse adlaturum , quum hidori nomen apud Hhpanos tanta semper fuerit celebritate . t)f us vtilc . ?• Vt vt est de auctore , vtilissimum opusculum hocce negauerit ne-
mo . Nam et multa hinc iicebit expiscari , quae ad versionem Scriptu- rarum Hieronymianom cum ceteris comparandam faciunt , et nouum ex Hhpaniit testem suppeditat pro lohannaeo de sanctissima Trinitate testi- monio • Nec inutile fortassis fuerit Patrum , qui hcic recitantur , locos cum editis exemplis conferre ; quod mihi non Iicuit. ratio ciitionis. 6. De cditionis porro ratione haec habe . Nulla in Codice exstat li- brorum diuisio . Qiium tamen , si vnum Deuteronomii locum excipias , cumque misere corruptum , qui post Cassiani sententias in Codice de- scriptus fuit , Patrum dicta continenti oratione post Scripturarum testi- monia reddantur , atque hoc titulo Incipiunt Testimonia diuinae Scriptu- praenotetur operis initium ; mihi in mentcm venit,totum opus in duos libellos tribuere , quonim aiterum Scripturarum , alterum collecta /■••' timonia exhiberet. Qttare necesse fnit , vt ad imitationem ti-
tuli illius, quo inscribi librum in codice dixi, alterum confingerem , quo secundum libcllum praenotarem . Ceterum religiose Codicem ipsum de- scrihi curaui , non orthographia tantum vctere diligenter seruata , sed sphalmatis ipsis fere retentis* K re Lectorum fortasse fuit, vt singulis sententiis loca adscriberem , vbi in Scripturis , aut apud Patrcs haben- tur ; vcrum al i.I tantum mihi otii non fuit . lnitio quidem aduotata sunt ; sed quod in ipso codice adscripta repererim . Haec hactenus. argumcnta 7. Vnica t.uittim ratione permotus est Zaccaria 9 vt opuscuhim hoc Isidori csse neget, quod scripturarum versio non eadem est Isidoro, quae auctori testimoniorum , sed vtraque inter se maxime discrepat . Dirhcile tamen est id persuadere , praesertim quum Zac- caria hispani hominis , Isidoro etiam fortasse p:-ulo antiquioris , opus ■ fateatur: et quuin aliuhde Isidorus plerumque scripturae verba desumeret, vt apud alios Patres , quos transcribebac , exposita repe- riebat. Non igitur absurda est opinio Warleii , qui ab Isidoro opus profectum arbitrabatur . Ac potuit accidere , vt Isidorus post tres Sententiarum libros , ex Gregorio , et .Augustino potissimum colle- ctos,nouam hanc collectionem ex sacris literis , et aliorum Patrum Iectione ordinaret : et haec esset idonea causa , cur nihil huc ex Gregorio , et Augustino contulisset , quod Maffeio mirum videba- turjetiamsi aliunde liber mutilus noncsset,et compiiatio abrupta. Quaeri illud potest , quisnam sit liber ille Sententiarum , ex quo postremae sententiae excerptae dicuntur.Non dubito,quin liber sit Prosperi , qui Sententias ex operibus Augustini collegit seorsum etiam editas Helmstadii pef Ioannem a Fuchte anno 161 3. in 8. Inter
C A P V T LXXXIII. 31
omnia Prosperi opera tom. 1. pag.316. edition. Venet. 1744. Titu- lus est: Sententiarum ex operibus S. Augustini Hipponensis episcopi delibatarum liber %>nus . Singula capita singulis sententiis nullo inter se ordine connexis absoluuntur : adeoque multo vtilior fuit Isidori industria, qui tribus Sententiarum libris ex Gregorio , Augustino , aliisque Patribus systema quoddam theologicum instituit, vt superius cap. 67. dictum .
8. Liber De ordine creaturarum Isidoro ascribendus videtur , liber de ordi- vt pluribus confirmaui cap. 23.,vbi etiam monui,a me edendum necreauiraru* cum variis lectionibus, a V. C. Thoma Dendrade diligentissime col- lectis ex ms. codice Florentino . Nunc solum apponam ea , quae Dacherius in prologo ad tom. 1. de hoc opere praeratus est .
9. Tertium occupat Jocum S. Isidori Hispalensis episcopi Ds ordine PROLOGVS creaturarum liber,quem Braulii Caesaraugustae ciuitatis Episcopi rogatu DACHERII . edidit . Eius quamquam scriptorum ecclesiasticorum nomenclatores tam veteres , quam neoterici haud meminerint , stiktm nihilosecius Isidori, ac mentem adeo in prompttt mihi visus est prae se ferre , vt germanum iJlius foetum existimauerim in dubium reuocare posse neminem • Codicem Reperihocan- non procul ab auctoris aeuo exaratum , e nobili nostro S. Remigii Re-no 1665. cita- mensis monasterio depromptum , euulgamus • Celebrior est Isidorns, per- tum hunc li- fectissimum sanctitatis, et omnigenae eruditionis exemplar, quam vt de- bruna ab Enea beat penicilli mei rudibus lineis adumbrari . lamdudum multis illtim _ePlsc°poParis. encomiis celebrarnnt Isidorus Pacensis in Chronico, Braulitts ille , siue ni tract" conT Braulio in Praenotatione librorum S. IsiJori, Ildefonsus Toletanus , ac Si- s ^Ho t't'Sl gibertus de Scriptoribus ecclesiasticis . Plorebat Heraclii temporibus • At nemne Isido- enim verba, titulo apposita, silentio minime sunt praetereunda : Braullo rusinFideCa- episcopo vrbis Romae : qtiorum gratia elucidandorum addidi , Hoc est , tholica . Cassaraugustae- Haesi , fateor : siquidem apud scriptores Caesaraugustam Romat/i aliquando fuisse nuncupatam , nusquam licuit aduertere : ni forte dixeris , quod olim Romanorum coloniae vrbem praecipuam vocitari Ro- mam , qujmadmodum Constantinopolim, etsi ratione dissimili , imperato- res,quadam praerogatiua appetiuerint Hispani • Nolim tamen hac in re coniecturis indulgere, sed perspicacioribus relinquens arbitrium , ad alia propero .
ic. Librum de dogmatibus ecclesiasticis, multis aliis tributum, liber de dog- primus, et vnus Margarinus de la Bigne inter opera Isidori edidit mat*ecclesia$t' ex bibliotheca V. C. Petri Danielis Aurelianensis, inscripsitque , Isi- dori Hispalensis episcopi de doctrina^ et jide ecclesiasticorum dogtna- tum libellus . Breulius non solum ab operibus Isidori eiusmodi opusculum reiecit, sed etiam hoc de eo monitum post libros de ec- clesiasticis oflEciis apposuit : In operibus S. Isidori , anno Christi 1580.
ptus
33 ISIDORIANA
Lutetiae impressis , sequebatur libellus de ecclesiasticis dogmatibus , quem nos integrum inter cpera D. Augustini repertum sustulimus . Quamquam nec Augustini >nec Isidori est , sed Gennadii Alassiiiensis presbyteri non satis catholici : eiusque nomine citatur a multis, vt a S. Thoma quodlibeto 12. articulo 10. , a Alagistro Sententiarum lib.z. distinct.%. ^ab Walafrido Strabone lib. de rebus ecclesiasticis cap. 20. Propterea hunc iibeilum Louanienses reiecerunt in appendi- cem tom. 5. Diui Augustini cum antidoto .
roultis ascn- LI> Inter opera, quae Trithemius Isidoro adiudicat , aliis igno- ta, Nic. Antonius recenset Ecclesiasticorum dogmatum librum 1. , quem ex Placcio obseruat et Augustino , et Alcuino , et Fulgentio , et Gregorio Papae praeter Isidorum tribui solitum . Sed praeter- quamquod a B'gn.ieo ex ms. codice Petri Danielis nomine Isidori liber edkus tuit, Trithemius ex Sigeberto hoc opus Isidoro tribuere videtur.Nam Sigebertus inter alios Isidori libros commemorat //- brum ecclesiasticorum dogmaturii . Et qu.imuis Fabricius in bibl. mcd. suspicetur, Sigebertum loqui de tribus libris Sententiarum , qui cer- te a Sigeberto alio titulo non sunt nominati , tamen Trithemius dluersum aliud opus intellexit , et, vt videtur , illud ipsum , quod multis aliis tribuitur . Monui iam cap. 67.,Bayeriuin nulla idonea causa dubitasse , num Robertus Coccus,qui librum de ecclesiae dogmatibus male Isidoro tribui asserit,ad libros Sententiarum id retulerit. Neque enim dubium,quin librum de ecclesiasticis dog- matibus vulgo ita appellatum Coccus intellexerit .
ExemplarFi- I2> Nescio , an ad hunc librum De ecclesiasticis dogmatibus referendum sit,quod in catalogo veteri bibliothecae Fuldensis se- culi x. circiter cod. Palat. 1877. indicatur : Exemplar fidei S. hfierony- mi , et symbolum , quod composuit Theodorus archiepiscopus Britanniae^ et symbolum xn. Apostolorum ^et in idem symbolum tractatus cuius- dam, EXEMPLAR TlDEl S. ISIDORI , et scriptum Papae Damasi ad Paulinum Antiochenum . Fortasse Fides sancti Isidori dicitur quae- dam professio fidei , quae in codice 2. archiuii Vaticani,de quo cap. 107., Etymologiis inserta est, tamquam aliquid ad eas pertinens: quae proinde locum inter appendices obtinebit . De ride catbo- 13. Quod autem ab Aenea Parisiensi contra Graecos Isidorus in Fide catholica laudatur , Fabricius in Bibl. med. num. 12. id ex- ponit de duobus libris contra Iudaeos,qui etiam de Fide catholica
inscri-
C A P V T LXXXIII. 3;
inscribuntur. . Quaedam sententiae libelli de ecclesiasticis dogmati- bus reperiuntur apud Isidorum lib, 2. de offic. eccles. cap. 24., siue Isidorus ex antiquiori libro eas sumpserit , siue potius recentior alius auctor ex Isidoro . Neque enim tam certum est,vt multi putant » Gennadii opus esse . Quum vetera exemplaria, et antiqui scriptores de auctore huius libelli tantopere discrepent, ex vno codice,quem Bignaeus alles;at,et ex testimonio dubio Sioeberti, aut etiam cia- riori Trithemii Isidoro illum ascribere non ausim . In inuentario , et in indice bibliothecae Vaticano-Vrbinatis cod. 1504. pag. 62. in- dicatur Isidori liber De ecclesiasticis dogmatibus : Diuinae etc. Sed in eo chartaceo codice Isidori tantum sunt tres libri Sententiarum, et liber Ditferentiarum rerum : pagina vero 62. occurrit tabula ca- pititm , et initium libri tertii Sententiarum, qui incipit , Diuinae sa- pientiae ctc.
14. In bibliotheca veteri Vaticana codex 45S. pergam. in fol. varietas codi- paruo inter alia Augustini opera fol. 113. refert : Eiusdem De ec-cnm' clesiasticis dogmatibus : ac rursus codice 466. Augustino tribuitur.
Sed in inuentarii margine haec est nota": In hoc etiam libello non habentur , quae in impressis ponuntur post caput 21., et 24., et est Gennadii Massiliensis . Nihilominus Augustino ascribitur in codi- cibus 473. 514. vaticanis, et codice 49S2. pariter vaticano sub hoc titulo : Libellus contra omnes haereses de fide catholica : Credimus in vnum etc. Codicem 473. cap. 93. describam . Codex etiam Otto- bonianus459« sic refert : Aure lii Augustini Diffinitiones de ecclesia- sticis dogmatibus : Credimus vnum etc. Eiusdem confutatio catholica quorurndam capitulorum : Quoniam christianae etc. Est membr. in fol. Alius Ottobonianus 612. membr. in fol. Augustini Exemplar <verae fidci : Credimus etc. Codex Palatinus 191. papyrac. Augustini de de- finitione dogmatum ecclesiasticorum : Credimus vnum etc. Consonat alius Palatinus pergam. num. 213. At codex Regio-vaticanus $3. pa- pyr. sic in inuentario enunciatur : i'. Augustini , seu potius Gennadii Massiliensis liber de ecclcsiasticis dogmatibus .
15. Gennadio aperte tribuit codex Vaticanus 655. perpam. in alli codices fol. p. 170. Gennadius de dogmatibus ecclesiasticis : Credimus •vnum
deum . Nota haec in inuentario adiicitur : Est "oere Gennadii: rcpe- ries et in Alcuino . Eadem inscriptio nomine Concilii Nicacni Vatic. codice 4152. profertur : Definitio dogmatum ecclesiasticorum : Credi- Tom. II. E
ces
54 I S I D O R I A K A
mns i/num deum etc. In codice Re^io-vaticano membr. in 8. sine auctoris nomine : Definitio dogm.xtum ecclesiasiicorum^ capitulis con- stans nouem,in fine mutila. Codex vaticanus 1348. membr. secu- lixi.,aut seq. continet peculiarem quamdam collectionem cano- num , cui praemittitur tractatus De fide sanctae, et indiuiduae Tri- nitatis: Credimus^vnum esse deum : opus ex initio libelii de dogma- tibus ecclesiasticis, aliisque auctoribus collectum . Desinit : rationem- que coniungere . exterl codi- x £# Haec ex mss. codicibus vaticanis . Supra cap. 43. dixi , hunc de ecclesiasticis dogmatibus libellum in codice veteri Barberinio se- culi viii. , aut sequentis, nomine Augustini inscriptum extare.Con- tra cap. 44. monui, in antiquo codice Lucensi, quem Mansius de- scripsit, Gennadio ascribi -, qui tamen codex multum ab editis discre- pat, vt Mansius testatur, nonnullis variis lectionibus in medium al- latis . Idem Mansius in supplemento ad biblioth. med. Fabricii ver- bo Gennadius eiusdem Lucensis codicis meminit , in quo ait reprae- sentari librum de ecclesiasticis dogmatibus sub hoc titulo : Incipit de dogmatibus ecclesiasticis sedis episcopi Aiaxiliensis . Hoc loco omissum est nomen Gennadii 3 fortasse errore typographi . Suspica- tur vero Mansius , legendum ecclesiasticae sedis : sed melius traiicie- tur de dogmatibus ecclesiasticis Gennadii episcopi sedis Alassiliensis , qui error , vt Gennadins episcopus Alassiliensis diceretur, apud mul- tos veteres irrepsit . Etsi autem recentiorum commnnis est haec opi- nio , Gennadium presbyterum Massiliensem auctorem esse libelli de ecclesiasticis dogmatibus, antiquiores. tamen hac de re plurimum inter se dissentiebant . varlac opinlo- 17. Nam praeter varietatem codicurn Fabricius in bibl. med. pro Augustino stare ait Abonem abbatem, Ioannem Scotum, et Ra- banum : Petruin vero Abailardum, et Gratianum iam sub Augusti- ni, iam sub Gennadii nomine hunc librum laudare , nomen S. Fau- sti episcopi Massiliensis eidem libello in quodam codice praeferri : Ratramnum auctorem dic*re Gennadium Constantinopolitanum epi- scopum . Longe plures recenset pro Gennadio Massiliensi, scilicet Hadrianum I. Papam , Alcuinum , Florum , ecclesiam Lugdunensem contra Gotheschalcum , yValafridum Strabonem , Algerum , Petrum Lombardum , Thomam Aquinatem , et Trithemium . In epistola Sy- nodica Concilii Francofordiensis anno 794. idem opus Augustino
nes
C A P V T LXXXIII. 3f
adiudicaii videtur apud Labbeum t.j. Conc.c. 1039., nam post S.Am-
brosii quaedam verba laudatur Augustinus : Item Sanctus Augustinus
in libro Enchiridion etc. Item in Expositione catholicae Jidei : Non
erpo duos Christos , neque duos filios , sed deum^et hominem vnum
filium •, quem propterea vnigenitum dicimus , manentem in dujbus
substantiis , sicut ei naturae veritas contulit : quae sunt verba capi-
tis 2. libri de ecclesiasticis dogmatibus . Placcius verb. Aurel. Augu-
stinus ait , male hunc librum tribui Fulgentio , Gregorio , et Ter-
tulliano : Elmenhorstium ad Tertullianum probare , Gennadii esse ,
sed capita quaedam ex epistolis Caelestini, et Conciliorum esse de-
sumpta,quum desint in ms. codice , vbi Gennadio tribuitur : Ber-
nardum_Vindingium Augustinianum Hispanum in suo Critico Au-
gustiniano castigato pag. 58. obseruare , caput 53. de quotidiana
communione a sententia Augustini alienum esse .
18. In hac opinionum varietate erudiussimus vir Hernandezius HernanQezu , r. ., „ „ sententia,
in suis ammaduersionibus ad Conspectum Zaccanae cap. 42. pro-
ductis diuersam a ceteris omnibus viam tenuit. Censet quippe , au-
ctorem libelli de ecclesiasticis dogmatibus essc Bracharium , antisti-
tem Hispalensem ab Isidoro quartum : quo de argumento disserta-
tiunculam a se edendam pollicetur . Interea mihi Hispaniam sacram
relegenti haec de Brachario occurrunt tom. <?.pag. 24. seqq. Braca-
rius,siue Bracharius diuersus a Bachiario, cuius opera a Muratorio,
a Florio, et demum a Florezio tom. 15. Hisp. sacr. edita sunt, in
catalogo Emilianensi episcoporum Hispalensium, quem cap.24. ex-
hibui, recensetur quarto loco post Isidorum . Hunc Bracharium ali-
quod opus edidisse , colligit Florezius ex epistola 2. Ioannis Hispa-
lensis ad Aluarum Cordubensem, quae est 6. inter epistolas Aluari
editas tom. xi. Hisp.sacr. Ita enim ait Ioannes Hispalensis: Sed et ea>
quae Bracharius episcopus in suis dvgmatibus per omnem suam eccle-
siam dicit agnoscenda^ inter cetera ita instituit : Animas hominum non
esse ab initio inter ceteras intellectuales naturas , nec in semel crea-
tas etc. Esse autem Bracharium hunc scriptorem eundem, atque Bra-
charium Hispalensem episcopum , inde comprobatur , quod quum
Ioannes Hispalensis eum rursum nominat, noster , dicit : Hierony mus
quintam opinionem veriorem esse dicit^quam et NOSTER ERACHA-
RIVS ajfirmauit . PIoc fere sensu Aluarus Cordubensis, Ioanni Hispa-
lensi scribens 5 aic p. 1 1 4. Audi tuum Isidorum inquientem : et p. 1 40.
E 2
36 ISIDORIANA
Nam et egregius vester , immo communis noster Isidorus quid in Dijfe- rentiarum de beato dicat Ruspensi Yulgentio etc. Nam Isidorus com- munis Hispaniae doctor habebatur.
quod Bracha- Xp. Quid autem Bracharius scripsisset, Florezio non constabat.
mssitauctor' Ioannem autem Hispalensem libellum de ecclesiasticis dogmatibus innuere, certum est : non quia opus dogmata inscribere videtnr : nam hoc communi verbo-veteres libros quosuis dogmaticos intelli- gebant; sed quia verba Bracharii exhibent totum cap. 14. libelli de ecclesiasticis dogmatibus . Vbi autem apud Ioannem Hispalensem legitur nec in semel , Florezius corrigit, nec simul : atque ita quidem legiturin editione Institutionum theologicarum Ven. Thomasii. Sed genuina lectio est nec insimul , vt innuitur etiam in editione Bi- gnaeana, vbi est in simul . In mss. saepe e pro /' occurrit, vt inse- mel pro insimul . Neque ignotum hoc aduerbium est antiquis etiam non malis latinitatis auctoribus. Simile verbum occurrit apud Al- uarum pag. 137. ex S. Hieronymo: Neque eas in semel ( lego in- simnl ) creatas in principio . Constat igitur auctoritate Ioannis Hispa- lensis,qui seculo ix. floruit, Bracharium, qui seculo vn. post annum 66o.sedem Hispalensem tenuisse videtur, opus de ecclesiasticis dog- matibus conscripsisse, vt ecclesiam suam instrueret .
confirm.itur. 20. Ditficile sane est tam efficax aliud testimoninm pro Genna- dio , aut Augustino , aut aliis reperire . Ac fortasse Hispalensis ti- tulus,in ms. aliquo codice perperam exaratus, ansam praebuit su- spicandii opus esse Augustini : et potuit aliquis ex Hispalensi facere Hip^onensem, vt contra in inuentario bibliothecae vaticanae codice Palatino 286. Augustinus dicitur Hispalensis : Incipiunt omeliae bea* ti Augustini episcopi Ispalensis in epistolam canonicam primam beati loannis apostoli de charitate in nomine Domini amen . Praefatio : Ec- ce nunc sanctitas vestra etc. Homilia : {)uod erat ab initio etc. Quis est , qui manibus tractet etc. De vocis Hispalensis magna perturba- tione in mss. codicibus dixi cap. 24. Idem quoque Hispalensis no- men fortasse effecit, vt alicubi opus Isidoro potius, quam Brachario , ignoto plerisque episcopo , ascriberetur . Nolim tamen dissimulare, diificultatem nonnullam mihi suboriri, ne Bracharium auctorem cre- dam , qnod quum in Hispania vnum tantum videamus Ioannem Hispalensem, qui opus commemorauerit, Bracharioque tribuerit; ex- tra Hispaniam idem opus multorum manibus etiam seculo vm. te-
C A P V T LXXXIII. 37
rebatur, atque aliorum nomine inscriptum vulgo erat. Quid ergo, si Ioannes Hispalensis inter aliquas schedas Bracharii libellum offen- dens, Bracharium auctorem credidit, quod alium ignoraret ? Verum iudicium cohibendum, donec Hernandezii dissertatio , quam dixi, in lucem prodeat .
21. Quum tantus hic vir inter appendices Isidorianas libellum editioVezzo- de ecclesiasticis dogmatibus referri posse credideiit, eum recudere cogitaui non ex editione Bignaeana, sed ex alia, quam Vezzosius cu- rauit tom. 3. Institution. Theologic. Ven. Thomasii cum nonnullis notis,ac variis lectionibus : qui ita de opere ipso praefatur.
22. Gennadio presbytero Massiliensi , quem floruisse constat quinto VEZZOSII exeunte Ecclesiae seculo,opus praesens iis verbis in indiculo suo Insti- PRAEFATIO tutionum Theologicarum tribuit Thomasius , quibus denotare videtur, nullum ipsi fuiss^ dubium , quin ei sit tribuendum . Quae vero esse pos- sint aliis ea de re dubitandi rationes , deteguntur /"// Admonhioite , quam clarissimi Maurini Eiitores operum S. Augustini eidem praemisere pag-7J. Appendicis ad tomum viii» editionis Parisiensis anni 1688. Dissentiunt eni n veteru.n chartae inter se , dum auctorem designant illius, et aliae Hipponensi Augustino tribuunt , Patero Episcopo aliae , aliae Alcuino, aliae Gennaiio • Maurinorum hanc laudat editionem eodem in Indiculo Thomasius, ei tamen praeponere visus est illam , quae legitur in tomo secundo Antuerpiensis editionis operum S. Augustini anni 1 577« , quaeque occurrit et in tomo primo Opusculorum eiusdem S> Augustini Venetiis editorum anno 1547« ob necessariam , vt ipse Thomasius ait , additionem complurium capitulorum , quam fortasse ob causam, et rationem permoti Maurini suum exemplum huic alteri praetulere . Nobis Thomasium sequi religio sit , oportet : AntuerpL-nsem in praesentia exhibemus, conlatam tamen , atque comparatam ad Maurinam; huius enim variantiis in adno- tationibus iniicatis, perinde nobis esse videtur,acsi vtramque dareraus*
23. Quibusdam locis Vezzosius in notis sensum catholicum ex- an 0pu> se-
plicat, quo nonnullae propositiones huius libelli excipi debent. Esse mipelagianis-
? 1 1 -i- • •• ■ • j mumredoleat.
autem m hoc opusculo seuupelagiani erroris vestigium ahquod,
negat Natalis Alexander dissert. 4. seculi v. versus finem , quamuis
Gennadium auctorem agnoscat.
24. Refpondeo secundo , inquit,^/ , x>; mihi quidzm vtdetur, pro- Natalis Ale- babilius , librum illum de ecclestiasticis dogmatibus a Gennadio , iam x.andn *enten" tx haeresi semipelagiana resipiscente ,/uisse editum . Misit enim ille
librum de fide sua ad Gelasium Romanum Pontifieem , vt ipsemet as- serit , quem illum esse verisimile est , quem de ecclesiasticis dogma- tibus inscripsit . An vero semipelagianis erroribus male olentem li- brum ad Gelasium misisset, quem nouerat Fausti, et Cassiani libros
58 ISIDORIANA
censoris stigmate inusisse , quod initium s.tlutis humanis viribus tri- buissent ? Ex hoc igitur Gennadii libro colligi non potest , quaenam fuerit semipelagianorum sententia , quum in eo nequaquam semipela- gianus sit . Hemandezii 25. Haec ego de libro De ecclesiasticis dogmatibus , ehisque dissemtio . auctore ita collegeram , quum ex Hispania ad me delata est Disser- tatio , quam indicaueram , V. C. Petri Emmanuelis Hernandezii , quam ex hispanico sermone in latinum conuertendam, et huicloco inserendam censui .
De auctore libri , De ecclesiasticis dogmatibus , Petri Emmanuelis Hernandezii Obseruationes .
scopus aucto- -^' Quum nonnullum stiulium , ac laborem in his obsernationibns di-
ris. gcrendis insiimpserim , huius operae pretium me fecisse existimabo , si
tandem id , quod mihi proposituin fuit , obtinuero , scilicet librum , De
ecclesiasticis dogmutibus , inscriptum , qui ab aliis perperam Augustino
affingitur , ab aliis probabilius Gennadio Massiliensi, genuinum opus csse
cuiusdam episcopi Hispani , qui seculo vn. exeunte viuebat • Verum
quo pacto in hanc cgo cogitationem inciderim , primo loco exponam .
Bracharii ver- 27. Legenti mihi tom» xi. Hisp- sacr. epistolam inter alias Aluari Cor-
ba • dubensis scxtam , ab Ioanne Hispalensi ad Aluarum data , haec notanda
verba occurrerunt : Sed et ea , qttae Bracharius episcopus in suis dtgi/.a-
tibtts per omnem sttam ecclesiam dicit agnoscenda , ititer cetera ita insti-
tttit : Animas hcminum non esse ab initio inter ceteras intellectuales na-
turas , ttec in semel ( forte nec insimuD) creatas , sicut Origenes » fingit ,
que cum corporibus per coitum seminanturs sicttt Luciferiani , et Cyrillus ,
et multi latinorum praesumptores dffirmast , quasi naturae consequentia
seruiente : sed dicimus , corpus tantum per coniugii copulam germinari :
Dei vero iudicio coagulari in vulua t.et configi (forte et confingi,) atque
formari: et formato iam corpore , animam creari , et infundi ,vt viuat in
vtero homo ex anima constans , et corpore , e t egrediatttr viuus ex vtero
plenus humana substantia . . . Hieronymus opinionem veriorem esse dicit ,
quam et ttoster Bracharius affirmauit •
extant in li- 25. Haec , vt aiebam , perlegcnti subiit mihi in mentem, paucis ante
bro de eccles. Jiebus me tom. i.S. Martini Legionensis cdit- Segouiae I782.eandem sen-
°6m* tentiam , Animas hominum non esse ab ixitio etc- legisse , S. Augustino
ascriptam . Quum locum relegissem , et obseruassem , sententiam desum-
ptam ex cap* 14. libri De ecclesiast. dogmatib. , vt in nota marginis
Pag« 577* expressum est , diuino beneficio acceptum retuli , quod hac via
verum auctorem celebrati illius libri reperissem • Ita enim tunc arbitra-
bar, rcm euidenter a me compertam teneri,ac sine vlla mora annunciari
deberc , eiusmodi operis auctortm Bracharium antistitem fuisse •
C A P V T LXXXIII. 39
29. Verum quum animum aduertissem ad expendenda rationum mo- an Gennadios menta, quibus idem opus Gennadio tribuitur, hanc opinionem satis pro- auctor • babilem esse comperi , cuius argumenta ante sunt euertenda , quam iudi- cium nostrum , siue p©tius loannis Hispalensis, seculi ix. scriptoris , sta- tuatur • Praetereo igitur eorum sententiam , qui Jibrum De ecclesiasticis dogmatibus S- Augustini foetum esse censent , quorum e numero est laudatus S.Martinus Legionensis, qui seculo xu- floruit , et Magister sen- tentiarum in nonnullis editionibus parum correctis , ac fortasse alii re- centiores. Nihil etiam dicam de Gratiano , qui eundem Iibrum Paterio adiudicat , nihil de Trithemio, aliisque, qui Alcuino ascribunt . Mihi enim vnice propositum est , eorum rationes impugnare , qui Gennadii Massi- liensis nomine Iibellum de ecclesiasticis dogmatibus enunciarunt .
50. Iuuerit tamen ante scire,quinam hi fuerint , praesertim antiquio- Hadrlani Pa« res : nam qui recentiori tempore a seculo xn.scripserunt, ex illis hanc Pae testimo- qpinionem hauserunt . Praeit omnibus Hadrianns Pontifex I. , qui cap. 59. niurn • epistolae ad Carolum Magnum anno 787. datae , ita refert : /// sacris praedicth conciliis praedecessorum meorum sanctissimorum Pontificam haec oblata sunt testimonia, id est , Sancti Gennadii Massiliensis episcopi , qua- liter "jeneranda sint corpora , vel reliquiae Sanctorum , copit.4.0. Sacrorum corpora, et praecipue beatorum reiiquias, ac si Christi membra sincerissime honoranda , et basilicas eorum nomine appellatas , velut loca diuino cultui mancipata , affectu piissimo , et deuotione fidelissima adeundas . Siquis con- tra hanc sententiam veait , non christianus credatur , sed Eunomiauus .
31. Hoc Hadriani testimonium , quod validissimum omnium est, ne- Gennad. non • que theologi Louanienses , neque Maurini Editores operum S» Augustini fuit Sanctns. pro Gennadio allegarunt . Solum debilitari poterit Hadriani auctoritas, si dicatur , inter alios errores historicos, qui paucis his verbis continen- tur, rccensendum esse , quod Gennadio liber De ecclesiasticis dogmatibus attribuatur • Nisi verba haec essent Pontificis Romani , Baronius aperte improbasset , quod Gennadius Sanctus appelletur; qui etsi a Pelagianismi macula apud S. Gelasium se purgauit, tamen apud multos a semipelagia- nismi labe purus non est«
32- Baronii de Gennadio iudicium ad annum 490- nunvxLv. hoc est : Baronii iudi- Quod ad Gennadii doctrinam spectat , ipsum aliquando . . . iwpugnando cium . Pelagium ,fauisse Pelagianis erroribus , qui eius scripta accurate perlegeriti intelliget. Videas ipsum . . . in illam ... Pelagianorum classem reiiciendum, qui intrinsecus fauentes pelagianis erroribus , exterius visi sunt impugnare Pelagium . Praecedenti numero ascripserat verba ipsius Gennadii : Ego Gennadius Massiliae presbyter . . . opus de fide mea misi ( qua ab eo er- rore s.e purgabat ) ad B. Gelasium vrbis Romae episcopum .
33. De Semipelagianismo vero Gennadii haec Norisius lib. 2. Hist. Norisii opinip. Pelag. cap. 16. Ex Semipelagianorum laude , ac Prosperi reprehensione fuisse illitm ( Gcnnadium ) Semipelagianum , nullus iure inficias ibit . Quod si postmodum Gennadium Norisius ab hoc errore liberat , non id simpli- citer facit , sed tantum quod ad Iibrum attinet De ecclesiasticis dogma- tibus , quem Gennadii esse credidit .
4o ISIDORIANA
Gennad. non 34. Quidquid id est, immo etiamsi Gennadius in fide catholica obi- fuit cpiscopus, crit, vt laudatus Annalium scriptor arbitratur , tamen nunquam sustineri pctest j illum fuisse Sanctum . -Atque hic est primus in re mere historica Japsus Hadriani, quod Gennadium obiter Sanctum appellauerit. Alter sub- inJe similis error est , quod episcopum Massiliensem Gennadium dixerit : id enim omnino falsum est , quum liquido constet , tantum fuisse presby- terum , vt tradit Pagius in Baronium num. xxi« eodem anno : Gennadii episcopatus prorsus commentitius • • • presbyter enim tantum fuit Massiliensis . quod confir- 55. Hoc ipsum contra Platinam tuentur theologi Louanienses, et Mau- matur . rjnj ^ditores operum S. Augustini : Auctores quoque Galliae christianae
col. 636- tom.i. edit. Paris . 1751., et alii , qui Sigebertum Gemblacen- sem reiiciunt , quod Gennadium episcopum nuncupauerit : quo in errorc versatus etiam fuit Baronius , Hadriani Pontificis auctoritate permotus . B- Notkerus Balbulus,qui anno circiter 890. JVotitiam suam de illustribus viris^qui ex intentione sacras scripturas exponebant etc- scribebat ( tonw. Anecdotor- Pezii pag. 1. Fabric* tom- v« biblioth* med., et infimae latinit» pag. 143., et 308. edit« Patau- 1754« Gallia Christiana tom. v- col. 900. ct seqq. cit- edit. ) Gennadium semel , atque iterum episcopum Toletanum vocat , prae ceteris hallucinatur : si tamcn is error Notkeri est, et non illorum , qui eius opus ediderunt . Hadrianus ie- 36. Iam quuin Hadrianus in vno tantum versu bis offcnderit , haud ccptus . temere affirmari poterit, eum in nominando auctore libri de ecclesiasticis
dogmatibus deceptum ex aliquo tcstimonio illi simili , quo inductus fuit , vt priora illa duo asscrcrct • loannis Hisna- 37* Facile esset sustinere , ccteros patronos eiusdem sententiae ex lensis testimo- Hadriano , quo certe posteriores sunt, eam excripsisse, atque illius aucto- nium , ritatc permotos omnes ernisse . Verum nostram opinionem alia via de-
fendere placitum cst • Scilicet reiecto Pontificis Hadriani testimonio ob cas rationes, qnae expositae sunt, loannis Hispalensis pro Brachario te- stimonium ceteris omnibus antiquius est . Walafridus quidem Strabo,qui codem tempore,quo in Hispania loannes Hispalensis, viuebat in Germa- nia, in epere de exordiis , et incrementis rerum ccclesiasticarum cap. 20. torem libri De ecclesiasticis dogmatibus Gennadium laudat • Verum aduertere oportet , testimonium Strabonis testimonio Ioannis Hispalensis recentius esse . Strsbone anti- 38« Strabonis opus non nisi post annum 840. scriptum fuit,vt osten- 1ums' dit Cellierius ( Hist. General des Auteurs sacres , et ecclesiastiq. tom- 18.
pag. 673. ) Ce qu U Walafride dit de la mort de Louis le Dibonnaire est vnc preuue , qtfil ne composa ce traiti ( De exordiis etc- ) qifapris Fax 84^. At epistolae amoebaeae Aluari Cordubensis , et loannis Hispa- lensis ab anno 820- ad 830- a Gomezio Brauo collocantur, ( Catal. episcop. Cordub. lib- 2. cap. 2. pag. 115. edit- postrem.) nec dissentit Flcrezius ( Hisp> sacr. tom» xi- tract- 34. cap. 2« num. 43. pag. 37. ) Bracharii %9' ' It:,cllie decem minimum anni maioris antiquitatis pro Hispano
aeta$ t stant , qui Germanorum hac de re opinionem penitus ignorabat, quum
Germani vnica fortasse Hadriani auctoritate inducti Iibrum,de quo agi-
nnts
C A P V T LXXXIII. 4*
mus Gennadio Massiliensi presbytero adiudicarent . Contra in Hispania grauiora testimonia esse debuerunt,vt liber Brachario ascriberetur : ne- que enini credendum est , id a loanne confictum . Bracharius ab anno 656. ad 68 1. episcopatum tenuit : nam mense decembri anni 656. adhuc epi- scopus Hispalensis erat Fugitiuus : et mense ianuario anni 681. iam sedem Hispalensem regebat lulianus , siue quicumque alius episcopus , qut xii. Concilio Toletano interfuit • ( Hisp. sacr* tom. ix. tract- 29. cap. 6. num. 19« ad 34. , et tom. 6. tract. 6. cap. 14. n- 1. etc-v et in dissertat* De primatu §. vi.) Inter hos duos episcopos Bracharius yixit. ( tom« ik. ib. n- 2 2» etc« )
40. Centum post annis,aut paulo amplius viuebat loannes scriptor Ib. Hfspil. su- seculi noni ineuntis : siquidem anno circiter 820. ,vt ante exposui- ctoma$ mus, Aluarus epist. $. n. 2. sic Ioannem alloquebatur : Crede mihi , Jra-
ter , immo aetate pater . Vt eo anno loannes Hispalensis pater Aluari Cor- dubensis dici poss^t, necesse est ortum loannis anno circiter 750. affi- gere : siquiJem Aluarus, excunte seculo octauo, aut ineunte ix. , natus est. Igitur loannes, grauj aliquo fundamento nisus,opus De ecclesiasticis dogmatibus Brachario ascripsit, eoque etiam magis quia ad virum nobi- le.n in primis eruditum Aluaram scribebat, quem non constat loannis opinionem reiecisse : quandoquidem epistola loannis , in qua Bracharii fit mentio, posterior alia alterius ad alterum non extat • Alioquin Aluarus verum operis auctorem ignorasse videtur : nam nun> 7. epistolae 5. idem opus Hieronymo , nisi fallor, adiudicat : quamquam magis puto, eum lo- cum confusum esse .
41. Expensis igitur Ioannis, et Walafridi assertionum fundamentis, pracferenda. opinionem loannis praeferendam censeo : quae quum latuerit , donec eam
P. Florezius in lucem protuiit , mirum non est , si a nemine adoptata fuerit • Mirandum tamen , Florezium , quum primum eam tom.ix. tract.29. cap* 6. pag. 220. produxit, non animaduertisse, de quo opere sermo esset . Postquam enim fragmentum epistolae , Sed et ea3 quae Bracharius etc.t edidit, pag« 225. adiunxit : Ignotum nobis, an id opus (Bracharii, de quo Ioannes Hispale.isis ) existat : sed allatum fragmentum ad indicandum auctorem deseruire potest , si opus comparuerit .
42« Itaque ex Florezii sententia Bracharius auctor est operis , in Bracharii quo fragmentum reperiatur « Sed , vt vidimus,id non tain est euidens , aetas . quam ipse existimabat • Ex eius quidem rationibus perspicuum est , Bra- eharium antistitem Hispalensem fuisse . Quare laudi ecclesiae Hispalensis verti potest, quod, vt nos certe opinamur, opus produxerit spatio decem seculorum ad nostram aetatem vbique celebratum : nam et in Germania, e; in ltalia,et in Gallia prope finem seculi vin. iam cum plausu legebatur.
4J. Seculo ix. Florus Presbyter , siue quis alius nomine ecclesiae Fiorus presbv- Lugdunensis contra errores Ioannis Erigenae scribens , Pelagiano errore tcr . opus eiusmodi foedatum pronunciauit . In Biblioth. Patrum tom.IV. part.2. col. 257. edit. Paris . 1 624- , ct tom.xv . pag. 611. edit. Lugdun- 1 677. extat libcr nomine ecclesiae Lugdunensis contra loannem Erigenam scriptus anno circiter 8jo> , cuius auctor Florus creditur, vbi cap. 2- hacc haben- Tom-Il. F
42 I S I D O R I A N A
tur : §>uod autem sentire . . . homioem absque laborts sul studlo ad deum
perueuire non posse , nou est catholicum , ssd peiagiauum . lnuenitur i>:
iibelio y cuius titulus est Dogmatum ecciesiasticorum, quaedam talis defui-
tio . Sed omnino , W . . . et alia nonnulla in eodem libello , pelagiani
erroris est .
eensura theo- 44« IJem censuerunt theologi Louanienses, qui editionem operum S-Au-
logorum Lo- gustini emenJarunt, e quibus Henricus Cuvckius , qui tomum J. corre-
uaniensium. xit , in appendice pag* 380« eJit- Antuerp. , approbantibus ceteris illius
acaJemiae theologis, hac censura librum De dogmatibus notauit : Liber
hic non est catholici scriptoris , sed Gennadii Massiliensis in Gaiiia pre-
:ri . . . de factione Gaiiorum , contra quam congregatum fait Coneilium
Arausicanum sectt tdum • Porro vt saepius in Catalogo virorum Ulustrium
graues habet errores : sic et in bis Dogmatibus ecclesiasticis quaedam habet
a lectore cauenda . . . Nusquam in hoc libro meminit peccati ortgiaalis ,
aut baptismatis infautium iu remissiouem peccatorum . Quumqne multos
nominet k.iereticos , nusquam meminit Pelagii , aut catholici dogmatis con-
tra eum prolati • Sed cutitra diligenter iuculcat , animas non esse ex tra-
duce,eo quod sciret , Pelagium inde suum dogma statuere . Hanc censuram
Maurini in sua eJitione transcripserunt , neque ab ea dissenserunt •
3 Norisio reie- 4J. At eruJitus CarJinalis Norisius loc. cit. , has opiniones perpen-
cta. dens, opus De ecclesiasticis dogmatibus tam pulchre vindicat,vt nihil
supra. Mihi , inquit, hoTum iudicia uou probautur . Et in primis minim»
Pelagiauum est dicere , komini ad salutem obtinendam necessarium esse
laborem , si labor non ex so/is naturae viribus , sed ex gratiae praemouen-
tis virtute proiat . . . gjtuam sententiam • • • tradit Arausicana syuodus pcst
eaoon. 25. . . . Neque Semipelagianus vocari potest , quod dixit : Vt
acquiescamns salutiferae iuspiratioui , nostrae potestatis est . Nam etiam quum eiigimus bonum , praeparatur voiuntas a Demino . Hiuc S- Augu- rtinus ait : . . . hr-on aliis praeparetur , aliis non praeparetur voiuntas a Dowiuo , disceruenJum est . . . quid veniat de miserieordia eius , quid de rudicio • Cui sententiae Gennadius totus inhaeret . Eteuim cap. 56. paucis \.. <;s . . . initium salutis , ac consummjtiouis in diuinae gratiae virtutem refundit . . . §^uum de opere pratto disserit, id iu solius arbitrii electionem reiicit : at dum de opere recto , et sancto , nov iam solam electiouem ob oculos po;tit,sed deu.n auxiliantem , et praeparautem •eoluntatem ,vt bo- num eligat . lib. ie eccies. 46. Monueram , hanc Norisii apologiam ad librum potius De eccle- dogiu. immu- siasticis dogmatibns, qua.n ad Gennadium ipsum vinJicanJum pertincre : nis ab errorc . atque , vt puto , iam i J co.ifTrmatum est . Obseruan lum enim , omnia loca,quae proferuntur , ex eo libro excerpta esse • Apologia antem his Vossii verbis absoluitur : Speramus • • • non improbaturos iudicium hoc no- strum y qui ilium auimi candorem praestare antiquorum rnontmentis sciunt , quem ad labores suos censendos a posteritate . . . cptant afferri . Immune ergo est ab omni errore opus De ecclesiasticis dogmatibus, immunis eiu» auctor , Bracharius scilicet, vt nostra fert opinio : Gennadius quoque ,
C A P V T L XXXI II. 43
quamuis illud non scripserit, immunis sit etiam , per nos licet , vt Ba- ronius censuit •
47. Habes omnium rationum momenta , quibus liber iste Brachario Brachario re- nostro restitui debet • Viri docti , quorum iudicio eas committo , quam stituendut. sint probabiles , iudicabunt • Sed certe minime negabunt, vt arbitror ,
saltem tam esse probabiles , quam quae pro Genaadio Massiliensi pro- ducuntur •
48. Ratramni monachi Corbeiensis sententiam tacitus praeterii , qui Ratramni sen- cap. 5» libri contra Graecorum opposita opus De ecclesiasticis dogmatibus tentia. Gennadio Patriarchae Constantinopolitano , anno 471. e viuis sublato, adiudicauit . Eam enim neminem secutum video praeter EJitorem vitimum
Spicilegii Acheriani , qui tom. I. edition. Paris. in fol» anni 1725. in iina pagina haec notauit : <Hui hunc Gennadii librum edidsre , quum ttullum eius Hominis scriptorem nossent praeter Massiliensem presbyterum , alienum fostum ei supposuerunt . ^jtorum ignorantiam Ratramnus hoc loco ( modo citato ) redarguit . Sed quum Ratransnus anno circiter 867. opinionem hanc suam protulerit , antiquiores profecto sunt duae iJlae , de quibus disseruimus . Neque alios,qui Ratramni opus legerunt , eius sententiae subscripsisse scimus : neque eain EJitor noua aliqua ratione confirmat •
49. Atque vt finem faciam , obseruatione dignum est , tres eiusdem diuersa iudi- seculi scriptores , Ioannem Hispalensem , Walafridum , et Ratramnum, cia .
in Hispania primum , alterum in Germania, tertium in Gallia, de auctore eiusdem libri, quem omnes manibus versabant , tam diuersa iudicia protulisse .
50. Absolutis iam his meis obseruationibus , duo de eodem libro alia notanda . notanda mihi occurrerunt tom. 5. operum S- Leonis a presbyteris Balle-
riniis Veronensibus editorum Venetiis 1757.; sed quae ad verum aucto- rem indagandum non faciunt • Eruditi illi viri pag. clxxxix» seq. codi- cem seculi ix« memorant , vbi id opus S«Augustino tribuitur : pagina ve- ro cclxi. alium seculi , vt ipsis quidem videbatur , octaui , vbi is , qui opus i:i compendium redegit , siue Iibrarius quasdam sententias excerpsit hoc titulo : Ex epistola Felicts Japae ad Sicilienses episcopos . Editorum iudi- cium vkro sequimur,qui ita censent : Forte * • • abbreuiator iccirco Feii- cem Papam eidsm ( libro De dogmatibus) praefixit3 quia hoc opusculum iit aliqua collectione reperit post epistolam Felicis ad episcopos Siculos .
F 2
44 I S I D O R I A N A
C A P V T LXXXIV.
Exegesis, sine Expositio Missae an sit hidori % Optis de canone mystici libaminis Isidoro recentius •videtur . Plura , ac varia exemplaria Expositionis Missae . Exhortatio humilitatis S. Mar- tini Dumiensis alicubi Isidoro ascripta . Confiictus vitiorum , at- que virtutum multis auctoribus tributus . Compendium metricum hitius operis . Versio Gallica .
Exposiuo MIs- i. JL n noua Matritensi editione operum S. Isidori inter appendi- ces pag. 54. edita est Expositio in Missa , subiecta hac parum eleganti nota : Videtur repugnare , hanc Expositionem esse S. Isi- dori , quia haec liturgia suo tempore non erat in vsu . In margine indicatur , Expositionem desumptam esse ex codice seculi ix. In- cipit : Dominus vobiscum : Salutat populum etc. Desinit:?/ omnes respondeant : Deo gratias . Prodierat iam hoc opusculum , vt ex Nic. Antonio tolligitur : Exegesin , inquit , in Missae canonem Parisiis editam per Carolum Guillard mdxlviii. in 8. vidimus in bibliotheca Sapientiae Romanae . Et catalogus quidem vetus Sa- pientiae hunc librum indicat : sed nunc desideratur , siue furto surreptus, siue extra ordinem in alieno aliquo pluteo collocatus. Bayerius in nota ait,Exegesin primum Parisiis seorsim prodiisse anno mdcxlvhi. ; sed , vt arbitror, error numeri incidit, 1648. pro i543.,quem annum Nic. Antonius designat . Fabricium , et Zaccariam , qui Exegesin Missae , Parisiis editam , ex libris Isidori de oinciis ecclesiasticis esse decerptam putant , parum vidisse , cap. 69. num. xi. obseruaui .
nn sit Isidori ? 2. Bayerius plura congerit pro Exesesi Isidoro vindicanda contra notam Editoris, quam protulif, quae , vt ait , longe latinior , neque tamen propterea verior legitur quoque in eiusdem editionis prologo . Testatur, duos codices huius Exegeseos extare in biblio- theca Escurialensi , alterum anno 954. exaratum , vt in eodem ma- bu coaeua legitur, sub hac epigraphe , Expositio in Missa , indesi- gnato auctore , ex qno in noua Matritensi editione recusa fuit : alterum seculi, vt videtur , xm. inclinantis , aut exeuntis cum ex- presso Isidori nomine . Existimat ergo , non immerito a Trithemio ,
C A P V T LXXXIV. 4)-
Eisengreinio , Gesnero , Fabricio , et aliis eam Isidoro ascribi, prae- sertim quum doctrina,et stilus ab Isidorianis non abhorreant : vt mirum sit , eam non extare in Matritensi Grialii editione .
3. Diuersus a duobus codicibus a Bayerio allegatis est,vt vi- codicesmssi detur , codex Escurialensis iv. f. 9., descriptus a Rodriguezio de
Castro tom. 2. Biblioth. Hisp. p. 324.5111 8. membran. seculi x. , aut ineuntis xi. characteribus obscuris , multis compendiis , titulis, et literis initialibus rubris : qui olim fuit ecclesiae principis Hi- spalensis, aliquando penes P. Marianam extitit,ab hoc remissus 1583. Titulus in operculo : Tractatus Missae B. Isidori . Eiusdem liber Dijferentiarum . Item liber Prooemiorum . In primo folio : ln- cipit tractatus missae a principio vsque ad finem editus a beatissimo Isidoro : Rodriguezius asserit , hunc tractatum eundem omnino esse , atque opus De canone mystici libaminis in flne collectionis Hittorpianae De officiis eccles. Romae 1591. Hugoni a S. Victo- re e< coniectura ascriptum . Si codex eius aetatis est , quam Ro- driguezius indicat , Hugo auctor operis De canone mystici liba- miais esse nequit . Ego putarem , librum eiusmodi recentioris tem* poris esse , et per aetatem quidem Hugoni tribui posse . Canon Missae Romanae in eo explicatur , sed diuerso modo,atque in Exegesi Missae , quae in noua editione Matritensi prodiit , sed tam- quam Isidoro supposita , repugnante, vt dixi,Bayerio.
4. Contrario Editoris recentis argumento Bayerius respondet, lkurgia ro- post alias incertae auctoritatis , quae circumferuntur , lituroiasGe- mana lasium I. seculo v. Sacramentorum praefationes composuisse, dein-
de seculo vi. Gregorium Magnum codicem Gelasianuin reformas- se : qui ritus in Hispania ad eius vsque cladem perseuerauit , dein vero Mozarabum tempore nonnihil immutatus, et seculo xi.S. Gre- gorii VII. auctoritate restitutus perpetuo in Hispania obtinuit , et vsque obtinet , vt conferenti hodiernum Missae ordinem cum hac Exegesi , et cum Sacramentarii Gregoriani exemplo e vaticano 900. , et amplius annorum codice a Muratorio tom. 2. Litur^iae roma- nae edito manifestum fiet . Habebat etiam Bayerius penes se in vetere 500. annorum codice Gre^orianam litnrsiam «raece ver- sam , eodem ordine , quo Exegesis nostra, procedentem : quae la- tine extat in bibliotheca Laurentiana Medicea tom. 2. Catalooi
O
plut. 29. n. ^. col. 57. descripta sub titulo : De ordine Missae ^
4$ ISIDORIANA
et expositione •verbomm eius . Addit Bayerius , non solum liturgiae, sed et psaltcrii romani vsum gothorum tempore in Kispania ob- tinuisse . Ac tandem concludit , potuisse Isidorum in priuatum , siue aliorum vsum romanae liturgiae exegesin conscribere , etiamsi ea liturgia Isidori aeuo in Hispania recepta , atque vsitata non tuisset . an in Hispania 5. His rationibus Bayerius Exegesin Missae Isidoro laborat vin- chm viguent? dicare . At qua parte contendit, ordinem Missae,qui nunc ex ro- mano ritu fere vbique in ecclesiis latinis viget, Isidori quoque tem- pore in Hispania obtinuisse , prorsus irritus eius conatus est . Nam liturgia gothica non in missali romano , sed in mozarabico, quod etiamnum extat , quaerenda est . Ac nemo negauerit, inter mozarabicam, et romanam missam ingens esse discrimen ,quantum quidem ad quosdam peculiares ritus , et preces attinet . Isidorus ipse in libris de officiis ecclesiasticis non missae , quae nunc est ro- mana , partes, sed gothicae , quae nunc mozarabica dicitur , singil- latim exponit. Neque enim mozarabes a ritu gothico recesserunt , aut eum immutarunt : sed quum sancte retinuissent, tandem S. Gre- gorius VII. obtinuit,vt ritus romanus gothico , siue mozarabico in ecclcsiis Hispaniae , paucis exceptis , substitueretur . Hac in re longe a Bayerio dissidet Plorezius, qui tom. 3. Hisp. sacr. pag. 212. seqq. probare conatur, hispanos missae ordinem a romanis Ponti- ficibus olim acceptum semper conseruasse : deinde diuersum a ro- mano apparuisse, quia Pontifices ipsi Romae iustis de causis quas- dam mutationes inuexerunt : Gallaeciam seculo vi.,et vsque ad an- num 655., quo a Concilio iv. Toletano idem ritus pro omnibus Hispaniae ecclesiis praescriptus ruit , missam romanam diuersam ab antiqua hispana, siue gothica habuisse . Sed quamuis in ipso ec- clesiae exordio idem modus generalis celebrandi eucharistiam Ro- mae , et in Hispania obseruatus fuerit , quod verum puto , tamen paulatim et Romae summi Pontifices , et in Hispania Patres eccle- siae gothicae seorsum quasdam orationes , et precandi formulas addiderunt : inde magna ea diuersitas nata . canon missae . <5. Quod si in Gallaecia,ac fortasse in nonnullis aliis Hispa- niae partibus ordo romanus missae vsque ad annum 633. in vsu erat,vt vult Florezius , altera Bayerii ratio probabilior videbitur, potuisse Isidorum Exegesin missae romanae ad priuatum , vel ad aliorum vsum conscribere : quae scilicet multis hispanis vtilis esse
C A P V T LXXXI V. 47
posset . Quaerendi hic locus est,an Isidori tempore canon missae romanae esset , qualis in Exegesi repraesentatur . Codex Muratorii, quem Bayerius allegat, non multum ab eo tempore distat.In multos ego etiam incidi veteres codices, quibus canon missae ro- manae,qui nunc extat, paucis verbis mutatis reperitur . Codex Ot- tobonianus Vaticanus 576. exhibet missale monasticum antiquum membran. in 4. charactere Longobardico , siue, vt vocant Bene- uentano,cum notis musicis Petro Aretino antiquioribus .Incipit : Ad te leuaui animam meam , deus etc. Excita , quaesumus , Domine potentiam tuam etc. Sequitur Dominica il. aduentus etc. fere vt in nostris missalibus . Sunt missae S. Nicolai , S. Ambrosii,S. Sil- uestri , et post epiphaniam S. Mauri abbatis etc.
7. In quadragesima officia de feriis, et dominicis . In sabbato descriptlo co» sancto plura de benedictionibus olei , salis etc. , et haec peculiaria Alcii •
de baptismo per trinam immersionem : Et sic accipiens illum de manibus eius , baptizet eum sub trina mersione , dicens : Et ego te baptizo in nomine Patris : semel et mergat . Et Filii : et mergat ite~ rum . Et Spiritus sancti : et mergat tertium in modum crucis : pri- mum ad orientem verso capite infantis^et pedibus ad occidentem : secundo ad meridiem , et tertio ad septemtrionem . Quum surrexerit bifans a fonte sacro ^facit crucem de chrisma in vertice eius cum pollice , dicens orationem etc. Postea est explicatio orationis domi- nicae, a presbytero fieri. solita : Pater noster, qui es in caelis : Haec libertatis vox est etc. Deinde expositio symboli : litaniae : praepara- tio ad missam etc. Succedit Canon missae , TV igitur etc. , vt in missalibus hodiernis . Ibi vna cum famulo tuo Papa nostro ill. , et abbate nostro ill. Est etiam Memento , vt dicunt , defunctorum . In oratione, Libera nos etc. quidam Sancti adduntnr , Dei genitrice Maria , et beato Michaele archangelo , et sanctis apostolis tuis Pe- tro , et Paulo , Andrea , et beatis confessoribus tuis Martino , Greeo- rio , Benedicto , Mauro , atque beata Scholastica cum omnibus San* ctis etc. Post festa Sanctorum est Ordo sponsalium cum rubrica , benedictione annuli , missa etc. Commune Apostolorum , Marty- rum etc. Desunt in fine nonnulla folia . Codex ad seculum x. for- tasse pertinet .
8. Occurrit etiam Canon missae in codice Regio-vaticano 191. almscodcx, seculi x. circiter posf Isidori libros de officiis ecdesiasticis , et
4S I S I D O R I A N A
quaedam alia. Yere dignum,et iustum est ctc. vsque ad Sanctus ,
Sanctus , Sanctus . Te igitur , clementissime Pater etc. Papa nostro il-
lo , et omnibus etc. Post Damiani nomen in margine notatur in-
serendum necnon iliorum ,quorum hodie solemnitatis in conspectu
gloriae tuae celebratur triumphus . Postea bis dedit discipulis suis ,
non deditque .Jityvndc et memores sumus , Domine ,nos tui ser-
ui etc. gratia repleamur per Christum Dominum nostrum . Nobis quo-
que peccatoribus . Deest Memcnto defunctorum : quod etiam omit-
titur in nostra Exegesi , quae cum canone missae huius codicis ap-
prime congruit .
vetuscodex. 9. Antiquissimus etiam est codex Vaticanus 1146. ,in quo est
Canon missae fere,vt nunc recitatur « Ibi : wra cum famulo tuo Pa-
pa nostro illo etc. Cosmae , et Damiani ( si fuerit natale Sanctorum
dicatur , sed et diem natalitii Beati illius , vel Beatorum illorum ce~
lebrantes ) . . . Memento etiam , Domine , e t eorum nomina , qui nos
praecesserunt cum signo fidei , et dormiunt in somno paeis ( Et re-
citantur ^et postquam recitata fuerint , dicit ) Ipsis etc. In fine ril-
brica est : Haec a coenobio Dionysii <venit . Incipit Expositio tnissae .
Primum in ordine etc. Intelli^o coenobium Parisiense S. Dionysii .
Codicem hunc describam cap. 95. In recensendis aliis mss. codi-
cibus plura huius generis occurrent .
rontTcx Apo- 10. Constat igitur ex mss. antiquis exemplaribus, canonem
stolicus. missae, qui nunc habetur , vetustissirnum esse,paucis quibusdam
vtrbis, fortasse pro diuersitate ecclesiarum, aut additis , aut mu-
tatis : adeoque hac ex parte non facile reuinceretur , qui Exegesin
Isidori opus esse contcnderet . Nihilominus res mihi valde dubia
est : neque puto , Isidori tempore , in Hispania praesertim , Apostolici
nomine Pontifkem Romanum veluti per excellentiam fuisse appel-
latum , vt in Exegesi appellatur ad ea verba ; Memento , Domine ,
famulorum ^famularumque tuarum , et omnium circumstantium : per-
gjtenim auctor : Sacerdos antea orauit pro Apostolico , et episcopo suo .
ir.'s. exempla- II# ^nuem nanc ipsam expositionem missae in mss. codicibus
ria. vaticanis, sed sine auctoris nomine , scilicet in Vaticano 1146.
membr. in fol. , vbi post anonymas alias expositiones missae pag. 20.
est Expositio missae : Dominus •vobiscum . Salutat Sacerdos populum,
et orat , vt Dominus sit cum illo . Desinit : nunciatum sit de mini-
stro, et omnes respondeant 3 Deo gratias , amen . Nota recens initio
est :
C A P V T L XXX IV. 49
est : LTaec excerptx videntur ex Alcuino 3 vel ex alio auctore . Co- dex esz seculi x. circiter , in quo multa sunt ad ecclesiasticos ri- tus pertinentia , suo loco describendus . Eandem missae expositio- nem inueni in codice vat . Palatino 485. eiusdem aetatis , vbi pag. 16. terg. est alia expositio . Primum oratio , Deus omnipo- tens ^miserere etc^ tum : Primum in ordine missae antiphona ad in- troitum canitur etc. , Pag. 18. terg. Deinde post orationem secretae dicitur a sacerdote : Dominus vobiscum : sacerdos orat , salui.iKdo populum pro clero,et plebe etc. Desinit pag. 27. terg. commenda- uit apostolos . Illico rubrica , Item incipit alia expositio miss.ie , Do- minus vobiscum j salutat sacerdos etc. Desinit et omnes respondeant , amen . Finitum est expositio . Iterum incipit expositio de competenti . Expositio , quae incipit, "Dominut vobiscum , saiui.it etc. est ea , quae alicubi Isidoro ascribitur .
12. Isidori nomen inuenio in codice Ottoboniano seculi x. recensetur. circiter opusculo De ordine missae inscriptum : sed hoc aiiud est ab Exegesi missae , vt ex ipsa rubrica patet : De ordine missae , vel orationibus , quae in ea coniinentur in libro off.ciorum Isidori capitulo xv. , scilicet libri 1. Ordo autem missae eic. peragit orbis . Sequitur , Caelestinus vere natione Campanus Pontifex Romae xlv. constituit , vt antiphona , id est , introitus , ct psalmus Dauid ant; sacrificium psallereiur , quod ante non fiebat ^nisi tantum epistola Pauli recitabaiur ,et ranctum euangelium . Ita alia huiusmodi ad- duntur . Rursus citatur Isidorus , et interseruntur ea , quae romani Pontirtces diuersis temporibus praescripserunt, vt Damasus xxxvml. ( Pontifex hoc ordine ) natione Spanus constiiuit , vt psalmi die, noctuque canerentur per omnes ecclesias , qui hoc praecepit presbyte- ris , vel episcopis , aut monasteriis .
13. Plura alia sunt exempla Expositionis missae ab Exegesi , dmemeEx: quae Isidoro ascribitur , diuersa , alia edita , alia inedita , alia cum ski°^s mis- nomine , alia sine ncmine auctoris . In Vaticanis codicibus 1145.
1 146. anonyma missae expositio Primum etc. In alio Vaticano 1 1 2 1. Alberti Magni super Canonem missae ex libro eius De ofiicio mis- sae : In corpore natur.ili etc. In Vat. 4862. Alberti Magni Expo- sitio missae : Ecce ego declarabo . In codice vaticano 4074. est /;;- nocentii Expositio missae , et canonis: Not.i causas , quare etc. In Yat. 4578. pergam. in i'ol. Remigii Antisiodorensis Expositio mis- Tom. II. G
o
50 ISIDORIANA
sae -.Celebratio missae : In Vat. 4396. Expositio oblationis missae :
7V igitur .In Vat. 7 i^o.Expositio missae romanae : Quoties contra .
codices mss. 14. Bibliothecae Regio-vaticanae codex 2 14. membr. in 4. ex- hibet Flori Magistri expositionem in canonem missae : /« myste- rio etc. Codex43?. expositionem missae antiqui scriptoris : Pri- mo . Codex 446. Missae romanae expositionem : Quoties etc. , quae mntila est in fine . Codex 524. Canonis missae expositionem no- mine Petri Damiani, Qui pridie . Codex 612. membran. in 3. Mis- sae expositionem , Masculi etc.
alia exempla 15. Fratris Bcrnardi de Parentinis Ord. Praedic. expositio mis- sae , Quoniam etc. , extat in codice Palatino vaticano 345. Henrici de Hassia Expositio missae in alio vat. Palatino 717. Anonyma alia Expositio missae in cod. Palatino 1578. seculi x. circiter : in- cipit : Celebratio missae in commemoratione passionis Christi per- agitur etc. Finis vt sunt animalia , et bestiae . Expositio missae , atque symboli finit : quae videtur esse expositio missae iam descri- pta ex codice Florentino S. Marci cap. 44. , vbi Isidorum citari dixi .
inJicanmr. 16. Codex 6. bibliothecae vat. Ottobonianae seculi x. circiter
in 8. continens plura miscellanea pag 9. refert : Incipit ordo ^qua- liter episcopus , vel presbyter praeparare se debeant ad diuina officia . In primis psalmus, Quam dilecta etc. Oratio pro statu ecclesiae,et pro omnibus viuis , quibus debitores sumus : Suscipe , sancta Trini- tas,hanc oblationem pro imperatore nostro illo, et sua 'venerabili prole etc.-t et nostrae congregationis salute etc. Ioseritur etiam oratio pro defunctis . Sequitur pag. xi. terg. /;; Christi nomine incipit Expositio missae : Missa , -v/ beatus Isidorus dicit , dicta est ab emit- tendo . Est breuis expositio missae romanae mutila in fine . In alio Ottoboniano 257. est Paschasii Ratberti de corpore, et sanguine Domini opus cum prologo metrico : Regis adire sacra etc. Eius- dem , vt videtur, Expositio missae, Missa^vt beatus Isidorus etc. In Ottoboniano 567. Expositio missae , Dicit Apostolus : in alio etiam Ottoboniano 943. Expositio missae edita in coenobio S. Dio- nysii . Primum ordine .
;i.:tione$ . 17. Ioannes Cochleus Moguntiae 1559. edidit speculum de-
uotionis circa missam , vbi est Expositio missae ex mss. Eystaten- si , et Misnensi, recusa ab Hittorpio ex alio ms. Incipit Missa pro multis causis celebratur : quae fortasse est Hildeberti Cenomanen-
C A P V T LXXXIV. 51
sis episcopi , inter cuius opera est Expositio missae a Fugienda est sacerdotibus etc. , et mox , Missa pro multis causis celebratur etc. Prodiit deinde Speculum missae ex antiquissimis quibusdam , ac %>e- tustissimis cathulicae ecclesiae Patribus , a Ioanne Cochleo primum laboriose collectum , nunc vero a F. Nicolao Aurifico Senensi Car- meiita recognitum , auctum , et locupletatum , Venetiis apud Franci- scum Ziletum mdlxxii. in 8. Opera sunt Amalarii De officio missae , Walafridi De rebus ecclesiasticis , Expositio Missae ex duo- bus venerandae vetustatis codicibus Misnensi,et Eystatensi : Mis- sa pro multis causis celebratur f/r.,Petri Damiani liber inscriptuss Dominus njobiscum , Honorii Augustodunensis Gemma animae, Mi- crologus , Petri abbatis Cluniacensis Nucleus de sacrifTcio missae , Bernonis iibellus de quibusdam rebus ad missam spectantibus, Hildeberti versus de mysterio missae , Ordo missae , auctore Ioan- ne Burchardo, Nicolai Aurifici opusculum de antiquitate , verita- te,ac caeremoniis missae . In Spicilegio Dacherii tom. 1. opusc. 6. protertur epistola Isaaci Lingonensis episcopi in canonem missae : Ecce quod diu etc. Odonis Cameracensis episcopi Expositio Ca- nonis missae prodiit Venetiis 1569. in forma minori : incipit : T'e igitur etc. Quia dignum , et iustum est etc. Ioannis Burchardi de Ar°entina italice fordine della messa Venetiis 1566.
18. Quum tot , tamque variae prodierint expositiones missae , codices rio- et quum Isidori doctrina in ofrkiis ecclesiasticis , et in liturgia ex-rentmi" plicanda insignis fuerit , non est mirandum , quod anonyma aliqua expositio alicubi ipsi ascripta fuerit , quamuis fortasse eius nonsit. Bandinius toin. 2. cod. latin. biblioth. Medic. Florent. plut. 29. describit codicem 39. membr. in 4. seculi xni. , in quo reperiri ait
S. Isidoruet aliorum opera , et num. 9. refert, Anonymi de ordine missae^et expositione -verborum eius : incipit : Missam beatus Pe- trus . Desinit : operatur ejfcctum . Item num. 22. Compendiosa expo- sitio canonis rnissae : incipit : Dominus njobiscum : salutat sacerdos . Desinit , a sacerdote dotnum iubetur ^adiuuante Domino etc. Initium idem est , atque in Exegesi,quae Isidori nomine vulgata est , sed postrema verba non consentiunt: neque Florentinus codex,vt vi- detur,hanc secundam Expositionem Isidoro vllo modo adiudicat .
19. Inter appendices editionis nouae Matritcnsis pag. 42. ex Exhomtiolnt- codice ins. , in quo Isidori nonien praefercbat , edta est Exhorta~m'^^-
G z
52 ISIDORIANA
tio humilitatis ': Quisquis nutu dei etc. Sed obseruat Editor, hanc Exhortationem esse S. Martini Bracarensis , vt liquet ex tom. 15. Hisp. sacr. Scilicet Florezius inter alia S. Martini Exhortationem humilitatis edidit,et recensuit ad duos mss. codices , alterum tole- tanum, alterum bibliothecae regiae Matritensis , et ad editionem Tamayi . Opnsculum a me collatum cum editione Florezii,et cum editione noua Matritensi operum S. Isidori multo magis correctum prodibit, nimirum inter opera Isidori dubia , aut supposita . liber de con- 2o. Libellum de conflictu vitiorum ,atque virtutum Cyprianus vkioV C' Ct ^uarez ac* editionem regiam Matritensem emendauit, Isidorique opus esse ex mss. codicibus,ex stilo, et Sigeberti testimonio col- legit . Ioannes Grialius potius credidit, esse opus Ioannis Chrysosto- mi de compugnantia virtutum , et vitiorum, quod Isidorus ipse in libro de vir. illustr. commemorat, posteriori tamen tempore auctum , et interpolatum, et pro vario interpretum ingenio non vno modo expositum . Nic. Antonius quum contrarias hinc inde sententias re- tulisset , et in his Mabillonii , qui auctorem asserit Ambrosium Antpertum , abbatem S. Vincentii ad Vulturnum Beneuenti,et Constantini Caietani , qui Mediolanensem aliqnem Benedictinum auctorem censet , ampliandum sibi edixit . Bayerius notat , vnum Caueum e recenrioribus hoc opusculum Isidoro ascribere ex Sige- berto , et aliunde , vt ipse ait : Du-Pinium , Placcium , Cellierium , Oudinum,et Fabricium Ambrosio Autperto tribuere : Bellarminum inter apposita Isidoro recensere : in bibliotheca Escurialensi opus id non extare . Sed Labbeus quoque ex Sigeberto,et mss. codici- bus Isidoro opus hoc ascribit,in quo aduertit mentionem fieri re» gulae S. Benedicti . Et quamuis Ildefonsus, et Braulio eius libelli non meminerint, obseruat,scite Braulionem admonuisse , alia esse Isidori opera praeter a se reccnsita . Longam de hoc libello oratio- nem Constantinus Caietanus pag. 29. ccntexuit, quam hic appo- nere iuuat. CAIETANI 2I* Librum denique iUumy.De conflictu vlttorum > et v/rtututn 3 qui MOMIVai. variis auctoribus tribuitur , nos ex Isidori scriptorum catalogo reiecimus . Nam inter opera Magni Leonis, Lutetiae an- Dom» 1 <^ 1 1 • , et Venetiis 1555- impressus legitur , non autem in nouis editionibus • Apud S. Au- gustinum quoque tomo nono extat . Sed neutrius esse , bene iudicarunt Louanienses Theologi : maxime propter assutam ei quamdam narrationem de monucho a daemone vexato,et epilogum, commemorantem S. Bene-
C A P V T LXXXIV. 53
dictum , hisce Doctoribus longe posteriorcm . In Operibus S. Ambrosii
Romae anno Christi isSj- impressis , liber hic ad Simplicianum directus
habetur : sed ad tomi quinti partem posteriorem cum aiiis iibris,de
quorum auctoritatibus non certo constat , relegatus : et quidem ea nar- forte auctori-
ratione , et epilngo suo decurtatus • Arnoldus Wion eumdem librum Ma- bus.
gno Gregorio adscribendum censuit : etenim ita ille : Scripshse fertur et Arn. Wion.
libirum vnum , De Conflictu vitiorum yet virtutum , qui sub eius nomine ms. Lign. Vit. lib.
reperitur in Bibliotheca nostra S. Benedicti Mantuani : citaturque a mul- ■>' c" I2'
tis , vt Domno loanne Bertels , Abbate Luxemburgensi , Eiaiogo vnl. era* '
in Regulam S. P. Benedicti , et aliis pro parte eiusdem Sancti • Postremo
etiam stilus ipse indicat , alterius non esse , quam S- Grezorii . Ioannes Io?n', GriaI* /> • , c r ■ i !_• • •? » • i • praet.ati Oper»
vero Grialus pro S. Isi.ioro his rationibus certat : Isidort autem esse opu- , •_ • r
sculum ( vt ipsi scrtptum reltqutt ) et coatces ttltus nomen praeferentes ,
et stilus ( haud multum fortasse a Synonymis abludens ) et Sigeberti te-
stimonium optimo viro perstiaserant . JSIos ( ne qtiid dissimulemus ) hocfuis-
se opus iliud credimus , quod Isidori ipsius aetate loanriis Chrysostomi no-
mine ferebatur . Sic enim ille de Chrysostomo , in libro de Viris illustri-
bus . Ad personam quoque cuiusddm nobilissimae matronae Gregoriae repe-
ritur opus eius i .• , de Conuer-satione vitae,et institutime moruirt ,
siue de Compugnantia virtutum^et vitiorum . Ergo scripturarum varieta-
tes tam multas interpretibus potius , quam librariis adscribemus •
22. Caeterum nos varias hasce , ac irrter se pug.iantes Scriptorum auctor operis.
opiniones veritatis vnius nitori restituendas vtcumque voluimus . Ac in
primis Griali, et Wibnis pace dixerim , librum, de quo disserimus , si-
cut neque Ambrosii , Augustini , seu Leonis esse,ita neque Gregorii ,
aut Isidori • Qiiod vero ex illius stilo argumentum sumitur , inualidum
plane est , ac prorsus inanercum is non solum Isidori Synonymorum li-
bris , vt dicebat Grialus , sed , vt Wion volebat , Gregorii etiam scriptis
consi.nilis sit . Et eo maxime,quod ratiocinatio omnis a Scriptorum di-
ctionc , seu stiIo,qui pro rei, temporisue inconstanti sensuum facultate
solet esse diucrsus , desumpta , vt plurimum hallucinari credatur . Argui-
tur secundo a mss. codicum titulis : quod si hoc argumentum profecto
vaieret , vnus et idem libcr non vni auctori aliquoties concedi deberet ,
quando diuersis inscriptus reperiatur Doctoribus in manu exaratis volu-
minibus variis • Quamobrem et Sigebertum- , virum alioqui doctissimum,
post quingentesimum ab lsidori aetate , et in Gormania scribentem , fuis-
se deceptum , absque iniuria dici potest • Qiiid : quod Griahis ipse nec
eonstans esse videtur in sua opinione : quandoquidem et hoc de Virtu-
tibus , et Vitiis opusculum , quod Isidoro primum tribuerat , illud idem
esse postea affirmarit , quod de Conuersatione vitae, et institutione morum
Chrysostomus scripsit . Qnam vt assequatur sententiam , illum omnino
negat epilogum , qui supponitur iam dicto Iibro de Virtutibus, et Vitiis.
Verum cum isthaec ambo opuscula toto caelo inter se differant , non
est , cur Grialus istius rei culpam , et gratis qiridern , in-terpretibus infe-
rat : neque certe est , cur Breulius assutam, epistolam vocot eiusdem libri
cpilogum , cum peroratio illa libro ipsi vtpote germana , longe ab cpisto-
54 ISIDORIANA
lae scopo aberret . Et quia solidiora pro veritate argumenta , quibns res
omnis absoluatur , ex ipsius Jibri epilogo colligere possumus: ea de causa
rios illum ex perantiquis exemplaribus petitum , in hunc iocum referre
operae pretium duximus: ita oiiim se habet .
Epilogus libri, 2S' ?* autem j Tiotno Dei , vigitanti studlo attende , quae dico : et mihi
De ronflictu adbuc magis stupenda narranti fidem praebeto . Cuiusdam relatione nuper
Vitiorum , at- cognoui , quod dico . Vir quidam religiosus , atque in monastico habitu con-
queVirtutum. stitutus s nostro nunc tempore antiqui hostis est inaudita tentatione pulsa-
tus : ita vt idem malignus spiritus vestimeutorum eius particulas extra il-
lum etiam incompositas immunda colluuione crebrius foedaret • ^ttae i)i
tantum erat horrenda 3foetida , et noxia3i't pars vestium 3quam tetigisset ,
nttlti deinceps esset rosui apta , quamqttam fuisset abluta . De quo cum iu-
terrogatus fuissem , cur omnipotens Deus talem versuto serpenti potestatem
in eum dederit ; respondi , vt cordis eius immunditiam foris ostenderet : quod
nunquam in exteriori habitu jecisset , nisi interiorem omnino corrupisset ,
aut infidelitate , e t blasphemia , aut certe inani , et vana gloria . Sanies
quippe intus in corde 3foras per vestimenta fiuit . ^ttem , quia longe posi-
ttts , ego quidem non vidi , sed tamen , Vt aroitror , haec in illo vere prac-
uidi . ^uod si non est ita , uumquid tamen factum putatur sine causa i Est
praeterea gestum , vt in eo munditiam cordis foeditas illa ssruaret , ne hanc
2. Cor. 12. cattidtts hostis inanis gloriae macula foedaret , sicuti Paulus , ne de ma-
gnitudine reuelationum tumeret 3 stimulum camis accepit . Sit itaque horum
quodtibet , attt certe si non ftterit , numquid tamen extremum si positurtts
sum , verum non erit i Verum est omnino , verum est , quod dico , non esse
ooUuuionem illam extrinsecus animae noxiam, si ipsa seruars studuerit iu-
tus cordis munditiam .
Ad monach. 24- Inttrea , sieut tu ipse indicare curasti , attdio , quosdam apttd vos
quempiam di- dicere , non posss aliqttem in patria sttas natiuitatis perfectum esse , iltud
rectum fmsse;^ argumentum assunientes , quod Dominus dixit: Nemo Propheta acceptus
ib. hunc, fa-est jn pi;t, ;a sua. . §>uos primum oportet ratione veritatis refelli , et sic
demum aualiter tntellizeuda s;t prolata sententia , demonstrari . Audiaut
potest. LUC. d. . . ' . •;;•-/ r- •_..
tter , qut haec . , qttta aum sensum sacrae Scrtpturae pru-
dsnter non consi ,pene omnes Sanctos contemnunt . Si enim ita cst ,
vt asserunt , ergo quotquot ex Romanis conuersi apttd Romanos degttnt ,
tquot ex Graecis apttd Graecos 3 quotquot ex ltalis apud Jtalos , quot-
quot ex Gatlis apud Gattos , quotquot ex Hiberis apud Hiberos 3 quotquot
ex Germanis apud Germanos , quotquot cx Aquitanicis apud Aquitanicos ,
quotquot ex . '.cis apud Britannicos , quotquat ex Angticis apud An-
glicos , religiose viuunt , imperfeeti erunt . Ecce Paulus , et Antonius ex
Thebaeis apud Thebaeos perfecti suut : ecce Hilarion ex Pataestinis apud Pa-
laestinos perfectus esf.ecce Macarius ex Aegyptiis apud Aegypfios perfe-
Ctus est : ecce Oxirinchus ciuitas ex propriis ciuibus tota perfecta esf.ecce
AuctorhuiusO'* ad vicinos nostros veuiamus ) Protasius3et Geruasius in ■ propria hac
lib. Mediolani Mediolanensi ciuitate , prepriaque domo manentes , ac per decem aunos mo-
«e scribere os- nachorum vitam exercentes , ita. perfecti fuerunt , vt martyres fierent . An
tendit . fortc nostra sola prouincia extra hanc regutam erit excepta , yt non de
C A P V T LXXXIV. 55
propriis , sed taatutn de exteris habsat mouachos ? Satagendum igitur magis
est , vt vbi quis fuerit , iuxta perfectorum regulam viuat , non parentum ,
non propiuquorum , non affiuium illecebris a via perfectionis declinet . Sic Luc. 14.
certs , iuxta Saluatoris sententiam ,patri , matrique, fratribus , sororibus ,
vxoribus , jiliis , domibus , agris , et cunctis , quae possidet , renunciare va-
lebit • Huc atitem dico , non quo sttccessores , qui de regno ad regnum , de
publico ad eremum transeunt , summa laude non ducam : sed qtto itlss etiam ,
qui magis ajfectibus patriam fugiunt , quam gressibus , felices , atque per-
fectos ostendam • Obsecro itaque illos , qui hoc apud <vos fieri posse dene-
gant , Z't "uigilanti studio considerent ,cur uou dixcrit Domiuus : Nemo
propheta perfectus est in patria sua ' Sed ibi quid aliud iuteUigeudum
est : ttisi quia acceptum dixit , nequaquam receptum ? ^uodque de Prophey
tis autiquis , et seipso intelligi voluit, qui apud incredulus ludaeos uou
fusrttnt accepti , sed magis spreti , Stephano ad eos dicente : Quem Prophe- Act. 7.
tarum non sunt persecuti Patrcs vestri , qui praenunciabant de aduentu
Iusti,cuius vos nunc homicidae,et proditores fuistis ?. Quis autem uou
vidsat , quantae tsmeritaiis ,quantaequs sit praesumptionis aliquem sibi
prophctae nomen assumere '. Tu igitur cum charitatis affectioue ta/es redar-
gue s et iuxta Regulam Patrum viuere semper stude , maxime autem Sau-
cti Coufessoris Beuedicti . Non decliues ab ea quoque , nec illi addas quip- Commendatur
piam , nec miuuas • Totum euim , quod sufficit , habet : et nusquam miuus Regula S. P.
habet .Cuius verba , atque imperia , sectatores suos perducaut ad caeli pa- Bened.
latia .
25. Ecce ,frater charissime ', iater caeteras meas occupationes hunc tibi Auctor huius
sermonem nocturnis horis licet inculta venustate dictaui ,atque couscripsi : Epilogi ec li-
quem quia epistolarem modutn transire cognovi , Ubellum potius ( De Con- |>ellutn Tsum»
flictu Vitiorum , atque Virtutum ) nuncupare malui : iu quo si aedijicatio- l111 annexu.m »
nis aliquid repereris , httnc leoeudum et aliis tradere debes . se scriPsl
' • tcstJtur •
26. Superiora haec, quae iam retulimus , non modo habentur in edi- varia exempla-
tis Augustini,vel Leonis nomfne exemplaribus omnibus , verum etiam r;a . mss» aliis perantiquis, vt pote Bibliothecarum Casinensis, et S. Benedicti Mantuae . Sed et hunc Epilogi contextum ad librum ipsum necessariam connexionem habere , cuilibet ex industria rem perscrutanti , patere pote- rit . Vnde ea exemplaria , quae Isidori nomine impressa Ieguntur, muti- Jata prorsus iudicari debcnt . Primum , quia libri conclusio adeo frigida est , vt Iectoris animus ex ca dictione suspensus remaneat,et quidpiam aliud in ea dcsiderare videatur : ita enim habet : Tu atitem , homo Dei, vigilanti studio attende , quas dico : ipso adiuuaute , qui viuit , et regnat in saecula saeculorum , Amen . Indignus esset prorsus Isidoro ( quod mi- nime credam ) in librum suum tam impcrfcctus perorationis terminus- Secundo , quia vltima eius libri sententia, quae alias diminuta est,vtin- tegra sit,cum ea,quae in nostris exemplaribus extat , necessario conne- cti debet • Cuiusdam enim monachi exemplum , quod ibi narratur , illu- sionum nonnisi praxis est aduersnm nos malignorum spirituum , quorum fraudulentae tentationes ante ipsum eiusdem Hpilogi principium imme- diate iam descriptae fuerant • Tertio , quia opusculum ipsum a monacho
56 ISIDORIANA
{ dicam ct Benedictino ) ad eiusdem professionis virum scriptum esse
dignoscitur : vt clarum fit ex eius praesertim capitibus xi. xn. et xm. ,
in quibus agitur de vigiliis , psalmodia, manuum labore , loci stabilitate,
et similibus monacbo Benedictino familiaribus exercitamentrs . Sed baec
in cuius gratiam pcrtractentur , cap. \v- insinuatur, dum dicitur , ^i igi-
tur saecuiaribus viris ita est periculosa cupiditatis industria , qttanto magis
periculosior illis est , qui habitu , et conuersatione iam saeculares esse de-
sierunt , qui totum ,qtiod viuunt ,Domino esse deuouerunt ? Quae omnia ,
cum optimam habeant, irnmo necessariam fere connexionem cum iis re-
bus,quae in fine nostrorum exemplarium discutiuntur, verissima quidcm,
non assuta,vel conficta, debet iudicari eorum Epilogi enarratio . Postre-
mo , illud in eodem Epilogo satis superque existimandum est,quod eius
auctor vniuersum quoque librum exarasse fatetur:ait enim i Ecce3frater
charissime , ittter ceteras ?neas occupationes httnc tit>i sermonem nocturnis
horii licet inculta venustate dictaui ,atque conscripsi : quem quia epistula-
rem modum transire ccgnoui , libeilum potius ( De Confiictu vitiorum , at-
n, Grial. q:>e cupare malui . Quare Loannes Grialus gratis certe as-
iraefat.ad Or. seuerabat : Ite Epilogo vero non est quod laboremus: nam constat esse aiie-
num.JNeque ex additamento coniecturam de auctore facere Louanienses
Gnal. vbi su- Theologi debuerunt . Sed dicant mihi Griali defensores, cum ille in re-
£ra • censendis, aut corrigendis Isidori scriptis multos afiirmet tam sibi,quam
doctis viris aliis vsui fuisse codices vetustissimos, eosdemque vel Gottho-
rum,vel Langobardorum , vel Romanorum manu exaratos,cur ad Iibrttm
istum,De Conflictu vitiorum , et virtutum , deueniens , tantum asseruit :
Neque item constare potuit , quot veteres codices acceperit i Viris tamen
prudentibus hoc diiudicandum rclinquo .
Auctorhuius 27. Validissimis itaque rationibus huius libri integritate comprobata,
Hb. non cst iam non lsidorus , vcl Grcgorius eiusdem auctores censeri debebunt . lis
Hisp. , neque naniquc etsi monastica Benedktinorum professio , quae de ipso libri au-
"• ctoic asseritnr , rite conueniat, alia tamen in eodem libro contenta pa-
lam contradicunt» Cum enim obiectioni illi,qua dicitur : Nemo prophe~
ta acceptus est ■■ , :a sua, ibi responderetur ; statim subiunxit -. Si enim
ita est-+vt asserunt , ergo quotquot ex Romanis conuersi apud Romanos de-
gunt , quoiquot cx Graecis apud Graecos , quotquot ex Italis apud Italas ,
quotquot ex Gallis apttd Gaiios ,quvtquot ex Hiberis apud Hiberos reli-
giose viuunt , imperfecti erunt.et paucissimis interiectis : Ecce , vt ad vi-
cinos nostros veniamus , Protasius , et Geruasius 1N PROPRIA HAC Me-
diolanensi Ciuitate , propriaque Domo manentes , ac per decem annos Mo-
nachorum Vitam exercentes ita perfecti fuerunt 3vt martyres fierent - An
jorte Nostra Sola Prouincia extra hanc Regniam erit excepta , vt non de
propriis, sed tantum de exteris habeat Monachos '. Istius ergo libri compi-
lator Italo-benedictinus cum fuerit , etsi humilitatis causa proprium nomen
praetermiserit , doctrinam tamen animarum saiuti proficuam occultandam
neiuiquam voluit .
*ch':io Venets. *S« Vidi editionem Venetam eiusdem opusculi anui 1555«
post
C A P V T LXXXIV. 57
post librum de imitatione Christi Ioannis Gersonis Cancellarii Parisiensis falso titulo insignitum, cui subiungitur D. Leonis Pa- pae de conflictu vitiorum , atque virtutum libellus : Apostolica vox clamat etc. Clauditur epilogo,quo de Mediolanensi ciuitate , et S. Benedicto fit mentio : qui deest in quibusdam mss. codicibus, et in editionibus S. Ambrosii , S. Isidori , et in Erasmiana S.Au- gustini . Vincentius Bellouacensis lib. 22. Spec. Histor. cap. 27. inter Gregorii Magni opera reponit Commentariolum super cantica, et librum de conflictu 'virtutum , et i'itioru?n : quern tarnen , addit, plerique ascribunt Augustino . Bandinius tom. 1. cod. latin. bibl. Medic. plut. 19. ex codice 29. chart. partim seculi xiv., partim se- culi xv. profert num. 45. Augustini libcr de conflictu 'vitiorum , et machina virtutum . Incipit : Apostoiica vox clamat per orbem etc. Desinit et propitio Christo -victor existas . Diuersus est finis in aliis exemplaribus huius libelii . Pro machina 'virtutum fortasse legen- dum machia , hoc e.st , pugna virtutum .
29. Editores Maurini operum S. Au^ustini tom. 6. inter spu- Maariaorum
11 1 n- ■ • • •! opinio.
na collocant opus de confljctu virtutum , et vitiorum cum epilo- go , in quo sunt verba : in propria hac Mediolanensi ciuitate etc^ et interpretantur , Beneueiitum , vbi scribebat Ambrosius Autper- tus , cui librum ascribunt, vicinum esse Mediolano , comparatione instituta cum Oxirincho ciuitate , cuius praecessit mentio . Aiunt, opus sub Augustini nomine citari a Gratiano 2. 9. 22. c. Nec artiftcioso : codices a se visos tribuere vel Ambrosio , vel Leoni , vel Augustino : sed verba cap. 16. Si igitur secularibus etc.^et cap. 18.J7 praelatus etc. sapere stilum monachi •, opus affinitatem ha- bere cum commentario Ambrosii Autperti in Apocalypsin. Edi- tores pariter Maurini operum S. Ambrosii codicem vnum allegant abbatiae S. Ebruphi , qui idem opus exhibet Ambrosii Autperti no- mine insignitum .
30. Ambrosium Autpertum,siue Autbertuin librum de pugna Ambrosius virtutum , et vitiorum scripsisse , constat ex Anonymo Mellicensi utPcnus- De vir. illustr. cap. 51. Ambrqsius 5 qui et Autpertus , Agaunensis
coenobii etc. scribit etiam in modum Prudentii Psychomachiae , quod intcrpretatur Pugna animae , librum de conflictu •virtutum , et viti.o- rum , que?n et misit ad Lantfridum abbatem , ac prcsbyterum in Ba- uaria constitutum . Pezius in thesauro Anecdot. tom. 1. praef. Tom. II. H
58 ISIDORIANA
pag. 41. num. 65. in monasterio Emmeramensi Ratisbone extare ait codicem octingentorum annorum 3 \Libellus de confiictu njitio- rum , et "virtutum missus ad Lantfredum presbyterum , et abbatem in Baioaria constitutum . Hoc certe est opus, quod Anonvmus Me!- licensis indicat : sed quum initium libelli non apponatur : immo quum Anonymus Mellicensis dicat , Autpertum in modum Psycho- machiae Prudentii scripsisse, dubitare quis possit, an Autperti opus metricum sit, atque adeo diuersum ab eo , cuius auctorem nunc quaerimus . Auctor Chronici monasrerii S. Vincentii ad Vultur- num inter scriptores rerum Gallicarum Duchesnii,et in Actis SS. Ord. S. Benedicti seculo 11I. part. 2. pag. 263., et in notis Ma- billonii ad vitam S. Ambrosii Autperti librum de conflictu vitio- rum huic eidem Ambrosio Autperto abbati S. Vincentii tribuit . Mabillonius Annalibus Benedictinis tom. 2. pag. 297. ad annum 776. de Ambrosio Autperto, seu Autberto agit,abbate S. Vin- centii ad Vulturnum , et auctore commentarii in Apocalypsin : sed de libro conflictus silet . duo .Ambrosii 31. Fabricius in Bibl. med. duos distinguit Autbertos, alte- utpem. rum abbatem s^ Vincentii ad fontes Vulturni , Ambrosium quoque dictum,qui anno 77S. diem obiit supremum , alterum abbatem Casinensem ab anno S34. ad 837., de quo Petrus Diaconus cap. r^., et ad eum Io: Baptista Marus in notis . Antiquiorem Aut- pertum auctorem commentarii in Apocalypsin dicit,de quo satis aliunde constat : ad alterum Autpertum abbatem Casinensem re- ferri ait tum alia opera , tum librum de conflictu vitiorum,et virtutum inter S. Ambrosii , et Augustini opera saepius editum : quod tamen apud Petrum Diaconum, et Io. Bapt. Marum non le- gitur . Plerique eundem putant esse auctorem et commentarii in Apocalypsin, et libri de conftictu vitiorum , et virtutum , Ambro- sium scilicet Autpertum abbatem S. Vincentii ad VuJturnum ; colligunt etiam ex Ambrosii nomine factum , vt in nonnullis codi- cibus S. Ambrosii Mediohnensis nomen operi praescribatur : sti- lum etiam , vt dixi, in hoc opusculo , et in commentariis Apocaly- psis similem esse arbitrantur. Subscriptio quidem in vtroque ope- re non dissimilis est : nam in vtroque loquitur auctor , et titulum libri expromit . Subscriptionem commentarii in Apocalypsin ex codice Regio Vaticano autograpko , vt videtur , Blanchinus descri-
C A P V T LXXXIV. 59
psit tom. 2. Euangel. quadrupl. pag. 603., cuius specimen cha- racterum praemiserat post pag. 600. Incipit:/« nomine S. Trini- tatis expositio Autperti presbyteri in expositione Apocalypsis partis secundae .In calce libri literis vncialibus : Ambrosius 3 qui et Aut- pertus , ex Galliarum prouincia ortus etc. hoc opus confeci , atque compleui , quodque propter facilitatem eum intel/igendi SPECVLVM PARWLORVM vocaui . Sed quum Blanchinus autographum vide- ri codicem dicat , cur in specimine characterum tabula 5. n. 3. codicem seculi x. esse pronunciat ? Nam Autpertus commentarii in Apocalipsin auctor seculo vih. floruit, vt ex ipsa inscriptione constat .
32. Codices bihliothecae vaticanae , qui librum de conflictu codices mss. virtutum , et vitiorum exhibent,in designando auctore inter se dis-
crepant . Augustini nomen praeferunt codices Vaticani 464. 46S. 45 78.,Palatini vaticani 20S. 314. Vrbinas vaticanus 84. , Ottobo- nianus Vaticanus 612. S. Ambrosio vero ascribunt codex Vatica- nus 284., et Palatinus 171.; B. Leoni Papae codex Vaticanus 5077., describendus cap. 97., et codex Chisianus cap. 43. num. 37. recen- situs ex Cardinali Bona,qui addif.Verus auctor creditur esseS.Isi- dorus Hispalensis .In codice Vaticano 4314. membr. in 4. ita in- dicatur : Autbe rti Ambrosii episcopi De conflictu vitiorum , et vir* tutum : Apostolica vox clamat etc. , vbi episcopi nomen irrepsisse per errorem videtur . In codice Regio-vaticano 17. meinbr. in 4. Ansnymi libellus de conflictu vitiorum , atque virtutum : Apostolica vox clamat . Alii libri eiusdem argumenti,et tituii in bibliotheca vaticana extant , diuersi tamen ab hoc , de quo agimus.In codice Vaticano 504. est Dialogus de conflictu vitiorum,et virtutum in- ter Petrum-et Theodorum sine auctoris nomine : Necessarium iam videtur etc. In codice Palatino 1729. Anonymi Ethimachia , id est^ pugna msralium virtutum^et vitiorum : Misit rex Saul etc.ln co- dice membr. 4347. Vaticano Tractatus de conflictu vitiorum-> et virtutum , et de armata eorum congressione per capita diuisus\Mi- sit rex Saul . S. Augustino tribuitur hoc opus in codice Palatino r 19. B. Augustini De vitiis , et virtutibus xMisit rex Saul etc.
33. Non praetereunda est Lucae Holstenii ms. nota in Inuen- Euagrius mo- tario bibliothccae veteris vaticanae ad codicem 2 8i.,et 464. Ob- nachlis • seruat j libellum de conrlictu vi:iorum,et virtutum , qui non solum
inrer S. Ambrosii , et Augustini , sed ctiam inter S. Gregorii ope-
H 2 ,
6o ISIDORIANA
ra reperitur codice 5<o4.,vere esse opus Euagrii monachi , qui Art- tirrheticum inscripsit, latine reddiruin a Gennadio, vt is testatur in catalogo scriptorum . Eodem pertinet,quod in Inuentario bi- bliothecae vat. Palatinae cod. 973. post indicatam Isidori episto- lam ad Massonam illico notatur , Anonymi contradictio ^siue confii- ctus castitatis , et immunditiei : Non est grande etc. J idetur esse fragmentum ex antirrheticis Euagrii . Est sane fragmentum libri de conflictu vitiorum , et virtutum prope hnem sub titulo , Sententia cuiusdam Docturis . hnmunditia dicit : Non est grande facinus etc. Desinit , occulta hominum secundum euangelium . Verba Gennadii de Euagrio sunt : Praeter Vitas Patrum scripsit multa monachis necessaria : ex quihus ista sunt . Aduersus octo principalium vitiorum suggestiones , quas aut primus aduertit , aut inter primos didicity octo ex sanctaru <n scripturarum testimoniis composuit lihros . . . quod tamen opus eadem simplicitate , qua in graeco inueni , iussus in la- tinum transtuIi.Ex his Holstenius agnoscere potuisset, Euagrii opus a Gennadio Iaudatum,in octo libros diuisum,et contra octo principalium vitiorum suggestiones contextum , magnopere difterre a libello, Apostolica vox clamat etc.,qui vnus tantum est , et vi- ginti quatuor,aut etiam plura vitia recenset, quibus contiarias vir- rutes subiicit. Euagrii opus De octo vitiositatibus editum fuit in 4. ab Emerico Bigotio post vitam S. Ioannis Chrysostomi a Palladio conscriptam . qMlogus opc- 34« Si epilogus libri de conflictu vitiorum , et virtutum , m quo Mediolani,et S. Benedicti fit expressa mentio , non est ab alio auctoie additus,vt Constantinus C.uet;inus contendit , illico patet ratio , cur neque Euagrius , neque Augustinus , neque S. Ambrosius , neque S. Leo, neque S.Io. Cb.rysostomus auctores censeri debeant . Ego etiam existimo, neque Gregorium Magnum,neque Isidorum, immo neque Ambrosium Autpertum , abbatem S. Vincentii ad Vul- turnum epilogum operis composuisse . Ac de aliis res clara est : de Ambrosio Autperto mihi non obscura, quamuis Maurini in con- trariam sententiam eant . Neque enim Ambrosio Autperto congrue- re censeo , quod dicat , in propria hac Mediolanensi ciuitate , et rursus, An forte nostra sola prouincia extra hanc regula?n erit ex- cepta^vt non de propriis ^sed tantum de exteris habeat monachos ? Nam Ambrosius Autpertus in subscriptione commentarii ad Apo-
VIS
tus
C A P V T LXXXIV. 61
calypsin se ex Galliarum prouincia ortum dicit , et prouinciam , in qua versabatur , ita commemorat , Arochisi ducis eiusdem pro~ uinciae , quam incolo . Atictor igitur epilogi Benedictinus aliquis non Mediohnensis, sed Mediolani existens, fuisse videtur,qui tbrtasse vecerem librum nouo epilogo ornatum ad aliorum disciplinam exa- rauit , et ad aliquem conterraneum suum direxit . Coniici etiam potest,legendum esse in propria^ac Mediolanensi , vel omnino de- lendum hac .
35. Separato autem epilogo a reliquo libelli corpore,incertum auctoriace» adhuc remanebit, cuinam ex nominatis antiquis Patribus opus erit ascribendum . Neque vero est, cur opinio Constantini Caietani obes- se possit,qui librum sine epilogo imperfectum esse contendit, sci- licet , Tu autem , homo dei , vigilanti studio attende , quae dico , ipso adiuuante , qui viuit, et regnat in secula seculorum , amen : qui pero- rationis exitus indignus, vt ait, prorsus esset Isidoro . Ita quidem conciusio libri habet apud Grialium . Sed statim intelligitur, ver- ba,/,5j-0 adiuuante etc.^a librariis esse addita,quum ea,aut similia passim in fine quorumlibet aliorum operum codices mss. exhibeant. Non er?o ineptus esset flnis : Tu autem , homo dei\ vigilanti studio attende , quae dico : intelligitur enim : quae dixi , qui idem sensus colligitur etiam cum epilogo addito : attende , quae dico , et mihi ADH>'C magis stupenda narranti jidem praeheto . Sed congruentior erit conclusio, si verba retineantur codicis vaticani 5077., vbi p.65. est rubrica : Incipit lihellus de conflictu virtutum , atque vitiorum beati Leonis Papae : Apostolica vox etc. In fine : attende , quae dico, et tam fallacis hostis insidiis viriliter resiste . Explicit liber beati Leonis Papae de conflictu virtutum ,atque vitiorum . Nonnulli tituli verbis discrepant a titulis Grialii , vt Simulatio suggerit in ms. pro Hypocrisis dicit in edito : qnaedam etiam capita praetermittuntur , Vt suspicari possimus, opus vel Leonis, vel Isidori,vel alicuius ex antiquioribus Patribus non solum epilogo , sed etiam quibusdam capitibus ab aliquo monacho,vt fieri tunc solebat, auctum, et in- terpolatum fuisse, vnde varietas opinionum de auctore permanaueiit. Natalis Aiexander seculo v. cap.4. art. 8. quaedam indicat ex cap. 14. \6. 18. 22., quae monasticae vitae professorem redolent,et ex S. Be- nedieti regulis videntur vsurpata, quae tamen^vt dixi,ab interpo- latoris manu esse possunt .
6i I S I D O R I A N A
vana mdicia . * ^, Vt autem opusculum inter alia Isidori dubia reponamus , facit non soluin Cypriani Suarez, Grialii, et Cauei iudicium,sed etiam Breulii, et Cardinalis Bonae . Doctissimus hic Cardinalis , vt innui,librum de conflictu vitiorum , atque virtutum, in codice Chi- siano S. Augustino ascriptum , videri dixit esse S. Isidori , inter cu- ius opera reperitur . Breulius in praefatione quaedam affert a Caie- tano etiam descripta,sed ita vt quod Breulius epistolam vocat, Ca- ietanus narrationem dicat : haec igitur est Breulii praeratio .
*RALFATIO 11- Hunc librum variis auctoribus tributum Iegimus • Nam inter
BREVLII . opcra Sancti Leonis Papae Lutetiae anno Domini 1 5 1 1. impressa legi- tur, non autem in nouis editionihus . Apud D. Augustinum quoque tomo nono extat . Sed neutrius esse , bene iudicarunt Louanienses Teologi : maxime propter assutam ei quamdam epistolam de Monacho a Daemone vexato , et epiiogum , commemorantem Sanctum Benedictum , his Docto- ribus Ionge posuriorem- In operibus Sancti Ambrosii Romae anno Chri- sti ijSj. impressis hic Hber ad Simplicianum directus habetur, sed ad tomi quinti partem posteriorem cum aliis libris,de quorum auctoribus non certo constat , relegatus , et quidem absque epistola , et epilogo prae- fatis . Nos autem, optimi viri Sigeberti Gemblucensis tescimonium seqmui , credimus , eum csse Sancti Isidori , ob stilum , modumque dialogi, cum synonymis congruentcm , et quoJ , ipsis etiam Hispanis referentibus , multi codices mss- nomen eius praeferant . Vnde et hunc librum inter eius opera, Madriti anno Domini 1 £99. impressa, ponere non dubitarunt. carmina de 3 S. Carniina quoque de conflictu vitiorum, atque virtutum con-
c: vitior' ^ *' ^ta merunt • Nam, vt omittam Psychomachiam Prudentii , Trithemius cap. 947. de scriptor. eccles. refert , Henricum Northeymensem , qui anno 1494. viuebat, metro , et prosa scripsisse Dimetromachiam De iirtutum , et vitiorum confiictu : Tu tnea lauriperos etc.
aiia . 39. Wipo , seu Wippo presbyter, Conradi Salici , et Henrici nl.
imperatoris sacellanus, seculo xi. scripsit partim rhythmo, partim me- tro leonino quaedam Prouerbia ad Henricum Conradi imperatoris fiJium, quorum initium est : Incipit inuentum , referens prouerbia ceti- tum . Post multa prouerbia sequitur conflictus vitiorum , et virtutum, siue compcndium libri,de quo agimus, hcc initio : Superbia dicit : In cunctis opibus tibi non aequabitur <v'llus . Humilitas : Vutridus es •vermis , quid , homo moriture , superbis? Editi sunt hi vcrsus in col- lectione amplissima Martenii tomo 9. pag. 1095., et post in bi- bliotheca med. Fabricii in flne 1. tomi . Legitur autem apud Fabri- cium /;; cunctis operibus : sed metrum, et. sententia poscit opibus . Edkuin etiam est Humiiis pro Humilitas,vt in sequentibus nomen
C A P V T LXXXIV. 6x
vitiorum , ec vimitum semper exprimitur . Hoc poemation , tamquam
epitome iibri de conflictu vitiorum,et virtutum , inter appendices a nobis exhibebitur .
40. Versionem Gallicam libelii De conflictu vidi in biblio- vcr-io salllca . theca Casanatensi in 12. sic inscriptam : Le Combat des Chretiens
traduit du latin de S. Isidore Archeueque de Seuille auec la vie du mcme Saint . A Paris chez Lambert Roulland, m. dc.lxxvi. Praecedit praefatio gallica de conflictu christianorum contra daemones : dein- de sequitur liber De conflictu vitiorum ^et •virtutum , qui a duobus doctoribus Sorbonicis, versionis censoribus , dicitur excellentissi- mum opus eloquentis Isidori archiepiscopi Hispalensis, et inter ec- clesiae doctores , ac defensores ingenio clari . Succedunt quaedam epistolae Isidori Pelusiotae , siue , vt hic dicitur, dV Damiette : tum Vita S. Isidori Hispalensis , subiecta nota hispanica : La vida de este Sancto Doctor colejida de lo que de el escriuieron S. Braulio Obispo de Zaragoza , Vsuardo , y otros auctores , y de los breuiarios antiguos de Espana en esta manera . Plura narrantur ex sequioris aeui mo- numentis , aut etiam ex supposititiis chronicis collecta, quae iam a nobis refutata sunt:Isidoro tres fuisse sorores TheodosiamyFlo- rentinam, et Iustinam j sed postmodum innuitur, Florentinam , et Iu- stinamvnam, eandemque esse, quaevtroque nomine fuerit appellata.
41. Refert auctor vitae ex quodam historico hispano, Isidorum quaedam Isi- puerum ingenio va'uisse,sed memoriae vitio laborasse . Addit, Aria- dort Vlta- nos necem Isidoro iuueni intentasse : Isidorum monachum effectum:
e monasterio ad episcopatum euectum : Patres Concilii iv. Toletani negotium Isidoro dedisse componendi libros de offkiis ecclesiasti- cis,vt idem ordo in orficiis diuinis apud hispanos seruaretur . For- tasse libros liturgicos voluit dicere : nam duos de ecclesiasticis offi- ciis libros multo ante Concilium iv. Toletanum Isidorus compo- suerat , fratrique Fulgentio nuncupauerat . Illud vero quam absur- dum est,quod idem vitae auctor Concilio iv. ToIetano,cui Isi- dorus praefuit, magnificum elogium affingit , quo Concilium vin. Toletanum Isidori,iamdudum e viuis ercpti, laudes celebrauit: No- stri seculi doctor egregius etc. ?
42. Versio gallica incipit : Ce seroit en vain etc. Post prolo- vcrsio libera . gum : V Orgueil , cette passion etc. Caput 25. vltimum est de amo-
re caelesti , et terreno : desinit : Caduca contemnite , et amate caele-
u:s
C:: I S I D O R I A N A
sti.i , quae sunt Augustini verba , quae in editionibus libelli latini vulgo non apparent . Subiungitur operis conclusio , quae ita inci- pit : Quoy que nous ayons omis plusieurs choses , que nous aurions pil placer en ce lieu etc. Ex quo satis intelligitur, versionem libe- ram esse,et extraneis quibusdam intermixtam .
C A P V T LXXXV.
Plura Isidoro in mss. cvdicibus afficta opuscula , partim ex eius ope- ribus excerpta , partim dubia , partim ad eius imitationem contexta , partim aliorum certe auctorum. Liber de duodecim abusiuis . De ge- nealogiis . De ecclesia . De -vita actiua , et contemplatiua . De statu perfectionis . De quodam Yilentulo , qui substantiam suam erogauit ■iperibus .
Libcr de cUio- i. X sidoro librum de ordine creaturarum tribui in codice seculixn. :im abusi- bibliothecae Gaddianae tom.j.cod. latin. bibliothecae Medic. Tlo- rent. plut. 89. cod. 31., dixi cap. 23. In eodem codice post alia num. io.pag. 1 14. sunt Dkta S. IsiAori de duodecim abusiuis : Pri- mus abusionis gradus est sapiens etc. Desinit : incipiat in futuro . Obseruat Bandinius, hoc opus extare in appendicibus operum S.Au- gustini tom. 6. editionis Maurinorum , et in appendicibus operum S. Cypriani , curante Baluzio anno 1727.3 et in editione Oxoniensi versus finem . In codice Palatino 309. indicatur sub Augustini no- mine Liber de duodecim ahusionibus seculi , in alio vero Palatino S. Cypriani de duodecim abusiuis secitli . Index bibliothecae Lauris- sanae seculi x. circiter in codice Palatino 1877., aliusque Index bibliothecae Fuldensis in eodem codice eiusdem ferme temporis Au- gustino tribuunt De duodecim abusiuis seculi lib. 1. In codice Re- gio-vaticano 261. extat eodem argumento opus Hugonis de Ful- leio Canonici,et Prioris S. Laurentii in Gallia tempore S. Grego- rii VII. Dc claustro animae , de duodecim abusionibus seculi , et de claustro materiali animae : quod editum fuit inter Hugonis de S. Vi- ctore opera,quum re vera sit Hugonis de Folieto , siue Fulleio 3 de quo Labbeus, Fabricius, et alii . Hugo autem solum agit De duo- decim claustri abusibus , de praelato negligenti , de discipuh inobe- dienti etc0 ad imitationem libri De duodecim abusiuis seculi .
2. Con-
CAPVTLXXXV. 65
2. Consentiunt viri docti, librurn de duodecim abusionibus se- quisnam au- culi neque Cypriani esse,neque Augustini.In editione Oxoniensi
operum Cypriani post opera Bernardi abbatis Bonae vallis pag.46. recusum esc opusculum ita inscriptum : De duodecim abusionibus se- culi tractatus perperam Cypriano,et Augustina ascriptus , vbi quae- dam variae lectiones subiiciunt ir, praesertim Pameliicura collectae . Auctorem Pamelius suspicatur esse Ebrardum , aut Ioannem Cli- macum . Goldastus in not. ad librum , siue fragmentum S. Isidori de Praelatis stat pro Ebrardo , et Pamelium reprehendit, quasi non le^erit Ioannis Climaci sfadus , cui hos alios ascribere non satis considerauic . Tacet vero Goldastus, de quo ipse Ebrardo loquatur, quum multi diuerso tempore Ebrardi, siue Eberhardi floruerint . Fabricius in Bibl. med. verbo Eberhardus Bethuniensis Goldasti opi- nionem indicat : sed Eberhardus iste seculo xn. vixit, opus vero de duodecim abusionibus seculi iam seculo ix. a Iona AurelianensiCy- priano ascribebatur in lib. de instit. reg. cap. 3.,quod Gratianus, Ilio , et alii secuti sunt .
3. Natalis Alexander seculo nl. cap. 4. art. 4. ex omnium eru- snlsiioros? ditorum iudicio Cypriani genuinum foetum esse negat , quod pro~
bat > inqiut -, stili immensa diuersitas , et scripturae sacrae iuxta <ver- sionem S. Hieronymi citatio . Rursus seculo v. cap. 4. art. S. librum de duodecim abusionum gradibus tam S.Augustini non esse ait, quam S. Cypriani : additque , duos postremos gradus coincidere : idem namque est, Plebs sine disciplina , et Populus sine lege . Quum ergo libellus hic neque S. Augustini , neque S. Cypriani sit , et nul- lum ostendatur argumentum , cur Ebrardo nescio cui ascribatur , eritne probabilis aliqua ratio , cur eum ex codice Gaddiano Isidoro adiudicemus? Nihil equidem video , quod aduersari possit . Quod enim putat Natalis Alexander, duos postremos gradus non recte dis- tingui, non satis id ille mihi persuadet : nam primum differentia esx.inx.ev plebem > et populum>qma, vt ait Isidorus de different. verb. num. 445. Plebs a populo eo distat^ qucd populus cst generalis vni- uersitas ciuium cum senioribus , plebs autem p.rrs humilis , et abiecta : atque iterum num. 472. Populns est vniuersus cum senatu ■> et ciui- bus romanis , plebs autem •uilior numerus .
4. Ita etiam diuersa abusio est , quod plebs sit sine disciplina, non abhorrcr. et populus sine lege,quia disciplina, vt auctor libri explicat, est
Tom. II. I
66 I S I D O R I A N A
morum ordinata correctio , et maiorum praecedentium regularum ob- seruatio . Populum vero sine lege idem auctor eum intelligit, qui, dum dei dicta , et legum scita contemnit , per diuersas errorum vias eundem perditionis laqueum incurrit s scilicet qui Iegem dei deserit, et erroris vias amplectitur. Itaque inter alia Isidori dubia opera non immerito liber de duodecim seculi abusionibus locum obtinebit : praeserrim quia in nonnullis antiquis exemplaribus post genuina Isi- dori opera tituli illarum duodecim abusionum indicantur, vt in co- dicibus Lucensi,et Pistoriensi, de quibus dixi tom. i. pag. 363. cap. 45. num. 48. liber Geaealo» 5. Refert Bayerius in not. ad biblioth. hisp. num. 216. lib. 5., ricus, jn bibliotheca Escurialensi lit. f. plut. iv. n. 9. post librum Differen-
ti.irum Isidori continuo legi : Eiusdem liber Genealogicus dictus , siue De cognominibus . Incipit: Duo sunt Adam , vnus protoplastus , alius JMus Bardae . Duo sunt Enos , vnus de Cain , alter de Seth . Duo sunt Cainam 5 alter de Cham, alter dc Seth etc. , pergitque vsque ad Ma- rias , quas decem fuisse ait . Florezius tom.xi. Hisp. sacr. pag. 47. seqq. describit veterem quemdam codicem Cordubensem, in quo plura extant Pauli Aluari Cordubensis opera,et nonnulla alia , quae ipse Aluaro abiudicat, in quibus est libellus De genealogiis eodem argu- mento , sed initio nonnihil diuerso : Duo sunt Adam , vnus est pro- toplastus , alius est secundus Adam Christus . seu de genea- 6. Continuator Hispaniae sacrae V. C. Emmanuel Riscus tom.34. pag. 165. refertj PP. Benedictinos Rodriguez, et Ibarreta in archiuio ecclesiae Legionensis reperisse biblia gothica, in quorum fine legi- tur : Sub Christi nomine completus fuit iste liber suh vmbraculo San- ctae Mariae , et S. Martini in monasterio vocahulo Alb : : : Notum
die vni. Kal era dcccclviii. anno feliciter gloriae suae rege no-
stro Hordonius sexto anno regnante . Post Euangelia est tractatus exiguus: Incipit de genealogiis: Duo sunt Adam etc. Illico : loannes diaconus scripsit.ln hoc codice seculi x. liber De genealogiis ano- nymus est : nam Ioannes diaconus, qui subscribit, non auctor, sed libri excriptor, et, vt opinor, ille ipse, qui Regio-vaticanum 1823., de quo cap. ioi.n. 21., exarauit. Certe distinguendus non videtur a Ioanne, qui librum S. Ildefonsi De virginitate Deiparae descripsit, in cuius fine Iegitur,vt refert Bayerius in not. ad lib. 5. biblioth. vet. Hisp. num. 289. In Iesu Christi nomine explicitus est codex iste
C A P V T LXXXV. ej
a notario loannes indigno in era dcccc. et nonagessima secunda ( an- no Christi 954. ) vni. idus martius 3 regnante rex Ordoniu in Legio- ne , Comilem vero fredenando Gundisaluiz, in Castella . Deo gratias . Ioannes etiam diaconus vocabatur , qui seculo x. celebrem codicem Hispalensem conciliorum, de quo cap. ic8. num. 8., descripsit. Di- uersus ab his est Ioannes diaconus,de quo Blasius Nasarre in pro- logo ad Polygraphiam Hispanicam Christophori Rodrignez pag.2 1., vbi refert, in ecclesia Matritensi S. Andreae asseruari Vitam S. Isi- dori Agricolae scriptam a Ioanne diacono , quae autographa cre- ditur . Decessit autem S. Isidorus Agricola anno 1130.
7. Opusculum quoddam De ecclesia in dialogi morem Isidori opusculum de nomine inscriptum mihi suppeditauit vetustissimus codex vatic.Pa- ecclesia* latinus 485. pag. 44. terg. hoc titulo : De ecclesia Isidorus: Interro-
gatio : Ecclesia cuius lingua etc. Desinit : nomen habet . Finit . Sequi- tur alius titulus : Item de ecclesiae ministerio : Ecclesiam licet pone- re etc.\ quod opusculi pars videtur,ac fortasse aduerbio Item indi- catur,Isidorum quoque esse auctorem . Crediderim , non tam Isi- dorum esse auctorem , quam alium , qui ex libris Isidori , qui extant, ac fortasse aliis,qui ad nos non peruenerunt, profecerit , praesertim in prima parte,qua dialogus continetur .
8. Libri tres de vita contemplatiua, quos viri crkici iamdudum Diffcrentiae de Iuliano Pomerio cum S. Isidoro in libro de vir. iilustr. ascribunt, actiua vita , in antiquissimis etiam membranis S. Prosperi nomen praeferunt , vt ^ contempla" in codice Regio-vaticano seculi ix. circiter n.28i.,de quo cap.ioo.
dicam . His tribus libris in eodem codice praemittitur opusculum hoc titulo : Incipiunt Sententiae dijferentiarum beati Isidori de acti- ua vita , atque contemplatiua : Duae sunt t'itae,per quas omnes ele- cti etc. Multa sunt in hoc opusculo ex Isidori libro de Diflferen- tiis rerum : sed multa alia aliunde ascita : neque indigna omnia, quae dubiis Isidori operibus accenseantur , praesertim quum nondum edi* tum libellum credam . Taio Caesaraugustanus in libris suis Senten* tiarum ex Gregorio Magno potissimum collectarum caput zi.libri 3. inscripsit, De vita actiua , et contemplatiua , vbi nonnulla eti;;m sunt,quae pariter in nostro opusculo referuntur.
9. Edendum etiam a nobis est aliud opusculum, nondum , vtopusculutn de arbitror , excusum , quod Bandinius tom. 1. cod. latin. biblioth. Flo- Perfcctione ■ rent. Medic. plut. 19. cod. 29. sic describit : Num. 47. S. Isidori tra-
I 2
lentulo ,
68 I S I D O R I A N A
ctatus quidam , in quo in breui comprehenditur , quidquid pertinet ad st.itum perfectionis cuiuslibet fidelis personae . Incipit : Oportet , monachum , et quemlibet domini nostri lesu Christi discipulum ante omnia pauperem , et sine proprio vitam possidere . Desinit, c««>z qui- bus viuere satagamus gratia domini nostri Iesu Christi etc. Codex est chartaceus seculi partim xiv. , partim xv. Amicus meus Rochus Menchaca , dum Fiorentiae mss. codices in alia sua studia , quae dudum molicur, excuteret, rogatus a me , perhumaniter, et diligen- tk-ime opusculum transcripsit , dimcillimo quamuis charactere exa- rarum. Multae in eo apparent sententiae ex Isidorianis Synonymis, aliisque libris excerptae, et ab aliquo fortasse monacho consarcinatae. M'ocfeFi- IO# Ex Montfauconio indicat Bayerius , inter alia Isidori opera I : in quodam codice Mediceo , De quodam Filentulo , qui omnem stibstantiam suam erogauit pauperibus , neque tamen a fornicatione cessauit -vsque ad mortem : atque addit, extare in nouissima editio- ne catalogi tom. 2. plut. 29. cod. 39. At Bandinius in hoc catalo- go loc. cit. ita codicem describit, vt nullo modo arguere possimus, esse Isidori opus eam de Filentulo narrationem . Codex est mem- branaceus seculi xm. in 4. , continet Isidori , et aliorum opera . Pri- mo num. est S. Isidorus de astris , hoc est , de natura rerum . Num.2., 3., 4. , 5. anop.yma opera . Num. 6. , et 7. non exprimitur, esse anonyma opera,sed neque additur nomen, et vere sunt anonyma. Ita num. 8. nullius auctoris expresso nomine, De quodam Filentulo, qui omnem substantiam suam erogauit pauperibus, neque tamen a for- nicatione cessauit njsque ad mortem . Incipit : In diebus sanctissimi Ar- cadii archiepiscopi fuit quidam Filentulus in Constantia , qui diceba- tur de Olympii . Desinit , sine qua ( munditia corpcris ) nemo vi- debit deum . Hoc ipsum opus deFilentulo in indice Catalogi col.488. recensetur inter Anonymorum scripta . Non est vlla ratio, curlsidori foetum , vtl dubium censeamus opus, quod neque in codice,neque ab auctore catalogi ipsi vllo modo adiudicatur , et cuius initium auctorem alium aperte indicat.
ISIDORIANA 69
C A P V T LXXXVI.
Alii libri Isidoro ascripti , aut suppositi . Imago mundi . De harmo- nia, et musica caelesti . De Astronomia . De caelo . Inuenticula de pedibus . Secunda orthographia . Breuiculum Isidori. Itinerarium Antonini nomine <vulgatum . Liber de natura auium . Formulae Spiritualis intelligentiae . De septem gradibus consanguinitatis . Plura Isidori opera eodem titulo : plures tituli eiusdem operis . Frag- menta overum distinctis titulis ornata.An Isidori liber de haeresi- bus interciderit% Isidoro opera quaedam falso ascripta . Liber de ad- uersa fortuna . Catalogus abbatum Casinensium .
1. JL J.onorius Augustodunensis certus auctor est operis inscripti, Imsgomundi.
lmago mundi de dispositione orbis,saepe typisediti, in quo de glo-
bo totius mundi , de temporum differentia , ac rerum successione
agitur . Nihilominus Zaccaria in primo conspectu editionis Isidoria-
nae promiserat , se id opus inter Isidori spuria relaturum , quia in
aliquo codice sub Isidori nomine reperiebatur , et ab edito non
partim differebat . Abiecit tamen penittis hoc consilium , vt ex se-
cundo Conspectu coliigitur: neque in eius schedis vestigium Ima-
ginis mundi ex ms. codice P. Gabrielis Laget,vt ante pollicitus ftie-
rat,edendae reperio . In supplemento ad Histor. eccles. Natalis Ale-
xandri Venetiis 1777. edito idem Zaccaria Honorium Augustodu-
nensem recensuit, nulla mentione Imaginis mundi iniecta, ac de alio
illius opere ait : Gemma animae in quibusdam mss. codicibus copio-
sior est ,quam in editis exemplis . Codex Vaticanus 4088., de quo
cap. 97., Isidori nomine refert opus De forma mundi , seu de map-
pa mundi , quod in margine dicitur Imago mundi , et parum , aut
nihil ab Imagine mundi Honorii Augustodunensis videtur differre .
Tomasinus in Biblioth. mss. Patauin. pag. 73. indicat codicem inscri-
ptum , Isidorus de imagine mttndi . Codex Vaticanus 6015. perg. in S.
exhibetopusHonorii Augustodunensis, De imagine mundi : Mundus
itaque dicitur , quod est initium post prologum . Ita etiam codex
Vat. Ottobonianus 1245. membr. in fol. Flonorii Augustodunensis:
lmago mundi\ Septiformi etc.
2. Nullum locum habere potest Imago mundi inter Isidoriana noatstisidori.
70 I S I D O R I A N A
opera , nisi forte boc nomine chronicon ipsum Isidori intelligas . Ita enim in quodam ms. codice Vossiano appellatur , vt cap. 7S. prope finem dixi. Ac coniici potest, hanc fuisse causam , cur aliquis Imasinem mundi Honorii Au°ustodunensis Isidoro affingeret : vel etiam quia ex Isidoro Honorium multa sumpsisse constatrac for- tasse sumpsit fragmentum De musica eaelesti , Isidori nomine alicubi inscriptum ,de quo num. seq. dicam , et Imagini mundi insertum . Eadem inscriptio Imaginis mundi aliis quoque chrouicis reperitur apposita . In codice Vaticano 5732. extat Peiri de Alliaco Imago mundi : In primis etc. , quae edita fuit in fol. sine loco, et anno cum aliis eius opusculis, Epilogus mappae mundi , De correctione calen- darii etc. In codice latino Taurinensi 589. seculi xiv. Secunda pars chronicae libri Imaginis mundi ,quam compilauit F. Iacobus de Aquis Ordinis 7T. Praedicatorum ctc. Confer de hoc auctore Mansium in supplemento ad bibl. mcd. Fabricii , et Muratorium tom. 3. Antiq. medii aeui col. 917. Eodem titulo, sed alterius argumenti est Ima- go mundi instituta a dilecto Christi discipulo loanne spectata in thea- tro Lucernae . Edita anno circiter , vt puto , 1650. liber dc- cacie- 3. In collcctione quadam operum diuersorum de musica , quae i musica , extat jn codice Regio-vaticano 13 15. membr. in fol. j de quo cap. ioi.,post alias Isidori sententias de musica,et de pedibus metro- rum, ex libris Etymologiarum depromptas , pag. 86. terg. est rubri- ca : Incipit tractatus Ysidori de armonia , et caelesti musica , et vn. consonantiis planetarum : Luna est primus planetarum etc. Desinit , ignem per globos planetarum transcendimus : nunc caelestia penetre- mus . Expliciunt sententiae Tsidori de musica .Vltima verba innuunt, fragmentum id esse longioris operis , ac reuera in Imagine mundi Honorii Augustodunensis insertum reperitur . In eo doctrina Isi- dori ex libris Etymologiarum , et de natura rerum satis aperte in multis exprimitur : 5ed plura alia sunt,quae in eiusdem operibus adhuc extantibus frustra quaeras . Opusculutn igitur , quod in hoc codice Isidoro cum aliis genuinis operibus adiudicatur , neque eius ingenio indignum est , iure saltem inter opera eius dubia a nobis computabitur. siue de astro- 4. Hoc idem opusculum in codice Vaticano 6878. , de quo cap. 98. agam , inscribitur Tractatus Isidori De astronomia : quod suspicionem rneam comprobat, potuisse Honorium in suam Imagi-
nomia
C A P V T LXXXVI. 7i
nem mundi opusculuin inserere , quod Isidcrus seorsum ab aliis ope- ribus edidisset . Titulus hic De astronomia ab aliis lrbro De natura rerum tribuitur, vt paulo post dicam .
5. Diuersum est opusculum De caelo^ quod in codice Vrbina- °Fusculum dei
1 ; ■■• „ caelo .
te ioc, de quo cap. 104., repentur post librum De natura rerum; siue malis dicere,esse additamentum ad eum librum . Post vltimum huius libri caput est rubrica De caelo . Quaeritur ^vtrum •vnum sit " caelum etc. Desinit : omnis humani ingenii capacitas . Liber Tsidori de astronomia , et de caelo exit feliciter . Fortasse Isidorianus foetus est : certe inter opera dubia suum obtinebit locum .
6. Dubium mihi pariter est opusculum , quod initio codicis Inuenticula ^
_ . . . , * . pedibus .
Regio-vaticani 112., de quo cap. 99. , anno 1012. exarati , vt ex subscriptione patet , hoc titulo praenotatur : Isidorus : sequitur ru- brica : Incipiunt inuenticula de pedibus nobis necessaria . Pedes sunt •viginti octo . Incipit charaetere nigro : Compositio est pedum etc. , desinit, parilibus vocibus continentur . Succedunt in eodem pulchro codice Isidori Etvmologiae . Agit quidem Isidorus de pedibus lib. 1. cap. 1 7. Etymologiarum : sed hoc opusculum ab eo capite in mul- tis dirfert. Decerptum videtur ex vberiori aliquo opere : ita enim prima verba referunt : Compositio est pedum, de quibus aliquam iam mentionem fecimus . Vt autem Isidori foetuin esse non penitus ne- gemus, tum vetustas codicis suadet , tum etiam quod plures Ety- mologiarum libros , siue titulos seorsum editos scimus, antequam in vnnm corpus collectae ad Braulionem missae fuerint.Ac fortasse haec,ac similia opuseula, quae Isidori nomen praeferunt, ex primis Etymologiarum disseminatis titulis , vel fragmentis constant, quae postea Isidorus ipse aliquantulum immutauerit, vel alio ordine col- locata digesserit .
7. Hoc ipsum iudicium profero de secunda Isidori Orthogra- Orthographl.! phia . In codice Albanio Etymologiarum satis antiquo post medium Isillori • caput 54. libri 1. charactere eiusdem manus , quo libri Etymolooia-
rum exaratisunt, aut fortasse antiquiori, inseritur fragmentum quod- dam hac rubrica : De indictione : Indictio dicta est etc. , desinit , vrbs Roma illustrabatur : quod ex libro de natura rerum cap. 6. magna ex parte , Iaudato etiam Isidoro, desumptum est,et referri potest ad libr. 6. Etymol. cap. 15., vbi doctrina de era exponitur . Post frag- mentum de indictione eodem charactere sequitur rubrica : Incipit
72 I S I D O R I A N A
secunda orthographia : Ara per a solam scribitur etc. Desinit, Z#&#- / n , Zoticus , Zenon , et reliqua . Continuatur deinde caput 34. li- bri 1. Etymologiarum . Quum capite 27. praecesserit iam Isidori orthographia, videtur haec secunda dici quasi altera orthographia eiusdem Isidori . Breuiculum S. Petrus Pithoeus lib. 2. Aduersar. cap. 1. librum qiiemdam Isidori ita indicat : Notitia imperii romani>vt et Isidori Breuiculum, quatuor prouincias Lugdunenses facit . Non inuenio id apud Isido- rum neque lib. 14. cap. 4. Etymol. , vbi de Eurcpa agit , neque lib. 1 5.cap. 1., vbi de vrbibus, neque alio in loco . Titulus Breui- culi inter Isidori opera nullus apparet . Fabricius in indice biblio- thecae veteris latinae verbo , Auctor Itinerarii , quod suh Antonini ambulat nomiv.e , fuse de hoc Itinerario agit, quod Antonini impe- ratoris esse non potest, quum commemoret ncmina vrbium , nata demum post extinctos imperatores omnes Antoninos : qua de re videri possunt Memoriae Treuoltinae anno 171 1. p. 1258. Ob- seruat Fabricius, in nonnullis codicibus, vt illo Tho. Galei,aucto- rem vocari Antonium : in aliis quaedam eadem sub Bedae,vel Ma- riani Sccti, veJ i. Isiduri nomine legi , ex (3oldasto ad Eginhardum, de vita Caroli Magni pag. 215. Addit ex Nic. Bergierio in epistola ad Cabdenum inter Cabdenianas pag. 368., Hieronymum Suritam Itinerario huic sub emendationum specie multos errores intulisse. OHiod tamcn refellitur testimonio Cerardi Ioannis Vossii cap. 70. §.24. de scient. mathemat. , qui Suritae commentarium in Antoni- ni Itinerarium longe doctissimum censet: quamquam in opus posthu- mum, quale illud est commentarium Suritae , non mirum est,siqui nacui irrepserint. <ic aui- 9. Cur Isidoro abiudicandns videatur liber de natura auium, siue de quibusdam animaiibus, qui in codice Florentino S. Crucis plut. 27. num. 9. Isidoro videtur ascribi , dixi cap. 55., vbi codices mologiarum reccnsui . In eo codice primum post indicem libri Isidori de nattira rerum indicatur Quid.im tractjtus de natura auium: deinde pag. 69. libcr anepigrjphus dc quibusdam an i mal 1 bu s , quem auctor catalogi suspicatur esse Isidori . Opus est illud ipsum, quod prius de natura auium dicitur , et incipit : In psalmo ci. dicit Dauid'- Factus sum , sicut nocticorax etc. Caput vltimum est de pelicano . 10. Eucherii Lugdunensis liber vulgatus exzatFormuJarum spi-
ritua-'
C A P V T LXXXVI. 73
ritualis intelligentiae . Vel hunc ipsum librum , vel alium eiusdem Formulae spl- tituli nonnullos video Isidoro nostro ascribere voluisse. Nam in ie- ™llf. "lnte l~ ctionibus S. Florentinae omcii proprii hispanici ad diem 14. mar- tii sic legimus : Nec minor fuit opinio , quam de eius sanctitate , et doctrina S. Isidorus merito habuit : eam etenim ex suimet educa- tione , et prima insiitutione optime recognoscens , volensque aliquem fructum retribuere pro eo , quod ab ipsa receperat ^duos ei libros de- dicauit, vnum de natiuitate Domini , passiune , et resurrectione , re- gno , atque iudicio , quem , ipsa Vlorentina petente , se confecisse testa- tur , alterum de vocatione gentium . Cui etiam pollicetur , se missu- rum formulas spiritualis inteUigentiae , quibus in omni scriptura di- uina instrueretur .
11. Ita fortasse aliquis collegit ex iis, quae in editione Bignaea- fbrtasse sunt na,et Breuliana epilogo libri 2 . contra Iudaeos adiiciuntur : Dicis, Allegoriae .
formulas spiritalis intelligentiae componendas •■> tibique mittendas pro studio paternae erga te solicitudinis aestimaui : quibus perceptis in omni scriptura diuina facile se ad intellectum sensus intenderet . Ve- rum haec , et alia , quae sequuntur , ab editione regia Matritensi absunt , neque a nobis in mss. exemplaribus reperta sunt . Ne satis quidem sensus eius additamenti constat , quum primum Flo- rentinae nomine Formulae petantur : deinde innuatur, Isidorum pro studio solicitudinis paternae etiam non rogatum existimasse formu- las mittere . Quod si aliquo modo velis concludere , Isidorum Flo- rentinae misisse Formulas spiritalis intelligentiae, id adhuc intelligi poterit aut de Allegoriis vtriusque testamenti , aut de cominentariis allegoricis, quorum partem habemus .
12. Opusculum,siue fragrnentum de septem gradibus consan- r> septem guinitatis Isidori nomine inscribitur in codice Ottoboniano 1 968., gradlbus con-
, , r , . ..." T ..." . sanc;uinitatis .
de quo cap. 106. Lst quaedam expositio doctnnae Isidonanae m- ter appendices referenda.
13. In operibus Isidori discernendis non exigua ambiguitas in- i<jem opus ^. de oriri soJet,quod diuersis titulis nonnulla soleant appellari . Li- uersis titulis ber de natura rerum in quibusdam mss. liber rotarum vocatur . Opus notatum ■ Dijferentiarum, siue De proprietate sermonis alicubi Dijferentiae car-
nales,et spirituales nuncupantur. Libriduo contra Iudaeos,vtcap.66. obseruatum , aliquando testimonia de Christo , aliquando de fide ca- tholica dicuntur : atque idem fortasse est opus,quod de miraculis Tom. II. K
74 1 S I D O R I A N A
Christi in Monasrico Anglicano inscribirur , et de mysteriis Salua-
toris apud Sigebertum , et Mysteria sacrae scripturae apud Trithe-
mium ; nisi hoc postremum malis cie Allcgoriis veteris , et noui te-
stamenti accipere .
exempla » T4- Allegoriae certe sunt opus De nominibus legum , quod Au-
ctor hispanus Valerii Historiarum Isidoro tribuit , scilicet ex initio:
Quaedam notissima nomina leguntur legis etc. Atque ita etiam Brau-
lio ipse Allegorias inscripsit . Fabricius recensens scripta-, cjuae in
editionibus Isidori desiderantur , librum De nominibus legis , et euan-
geliorum , et librum de mystcriis Saluatoris latere putat in Prooe-
miis , in Commentariis allegoricis , et in Allegorjis . Sed liber de no-
minibus legis 3 et euangeliorum extra controuersiam , vt dixi,ad Al-
legorias retertur .
alia cxempla. 15« Liber De corpore, et sanguine Domini memoratus a Tri-
themio, et Pastrengo diuersus non videtur esse a sermone de cor-
pore Domini i de quo cap.72. Libcr de cosmographia apud Trithe-
mium est idem,ac liber de natura rerum , quamuis Trithemius sub
duobus aliis titulis eundem librum commemoret, De Astronomia\
Domino , et flio charissimo , quod est initinm epistolae Isidori ad
Sisebutum , et De computo , et natura rerum . Neque enim opinor,
librum de computo } qui Isidoro ascribitur , esse opus de computo ,
siue lcquela pcr gestum digitorum 3 quale Beda, Rabanus, et alii scri-
pserunt,vt fuse Fabricius persequitur lib. 4. bibl. vet. lat. cap. 6.
num. 12. seq. ^de quo argumento Isidorus breuiter disseruit lib.i.
Etymol. cap. 26.
1 argu- 16. In codice Vrbinate 29C. cap. 104. cst fragmentum Ety-
tnologiarum lib. 3. cap. 4. hoc titulo : Tsidorus in laude computi .
Apud Fabricium in Bibl. med. Guilelmus de Ramesey , qui obiit
anno 1 180. , scripsit super Eedam de temporibus , et super Isidorum
de computo , quod accipio de aliquo fragmento aut genuino, aut in-
serto in Etymologiis. In codice Florentiro S. Crucis, de quo cap.5 5.,
clare liber de natura rerum inscribitur De computo , et mimdo .
In ccdice tamen Vaticano 623., describendo cap. 93., Etymologiis
inseritur opusculum De computo per digitos etc. Liber De officio mis-
sae inter Isidori cpera a Trithemio recensitus idem fortasse est ,
atque Exegesis missae , quam cap. 84. inter opera dubia collocaui .
comprobatar. xq. Liber de proprittate rerum , qui a Sigeberto , et exinde
CAPVT LXXXVI. 75
a Trithemio refertur, non videtur diuersus a libro Differentiarum rerum yMt etiam a libro de natura rerum.ln bibliotheca mss. Mont- fauconii indicatur Isidorus de diuersis Patrum opusculis , quod est Commentarium in Genesin etc.
18. Alia Isidori opera passim allegantur , quae ab editis diuer- fragmenta ti« . i i m •! !• j • - j r x.u\o operum
sa videntur,sed nihil ahud sunt, nisi quaedam fragmenta operum ^5^;^.
distinctis titulis insignita . Librum Isidori Dc honestate clcricorum distinctum non esse a libro secundo de orfic. eccles. , dixi cap.31. num. 2. Opus de distantia, seu consonantia noui , et veteris testamen- ti quid sit,vide cap. 32. num. 7., et caput 64. Trithemius recen- set librum Isidori De Trinitate . In codice Vaticano 4250. seculixn. circiter, de quo cap. 97. , extat opus,quod catalogus indicat , Col- lecta ex libris Isidori de Trinitate : sed solum sunt quaedam ex- cerpta ex lib. 7. Etymol. cap. 4. ascripto ad marginem Isidori no- mine . Incipit : Trinitas est trium vnitas : dicitur autem Trinitas eoy quod totum vnum ex quibusdam tribus fiat etc. Sequitur : Beatissi- mus Hieronymus , ruir eruditissimus , multarum linguarum peritus etc. , quod desumptum est ex cap. 1. Iibri 7. Etymol. Neque tamen haec ad verbum ex Isidoro sunt excripta,sed quaedam in compendium redacta, nonnulla alia intermixta .
19. In codice Vaticano 2902., de quo cap.96.jest fragmen- exempla . tum ex lib. 2. Etym. cap. 28. 29. 50., quod in Inuentario biblio- thecae Vaticanae inscribitur, De Topicis , et definitione Logica. In co-
dice Palatino 216. , de quo cap. 102., laudantur Isidori libri De fiagellis dei\de desperatione peccantium , de die iudicii , scilicet frag- menta,siue capita quaedam Sententiarum , et Synonymorum .
20. Epistola Isidori de nominibus haereticorum in nonnullis co- idem argu- dicibus inuenitur, vt retuli cap. 75. Eam simili titulo refert Ca- memum • talogus bibliothecae Regiae Parisiensis cod. 1557. Bandinius tom.i.
codic. latin. biblioth. Medic. Laurent. plut. 20. cod. ^S.^vbi sunt Sententiae de libro Prognosticorum , vt ex speciiuine colligitur , S. Iuliani Toletani,pag. 36. extare ait S.lsidori epistolam de nomi- nibus haereticorum : {Juidam haeretici etc. Notat , hanc epistolam a Fabricio non memorari . Sed aduertere potuit , epistolae titulo in hoc codice donari caput 5. libri S. Etymologiarum : quod in co~ dice Vaticano 1346. pag. 15- terg. hac rubrica praemissa inseritur: Ex libro vmi. ( al. vm. ) Etymologiarum Isidori episcopi ad Brau-
K 2
76 ISIDORIANA
lionem episcopum de haeresibur christianorum . Ex Fabricio etiam cap. 55. ostendi 5 hunc catalogum haereticorum saepius seorsum fuisse excusum .
liber de haere- 2I. Quaeri autem hic potest,an liber Isidori de haeresibus in- terciderit . Edidit , inquit Braulio , de haeresibus librum •vnum , in quo maiorum secutus exempla , breuitate, qua potuit , dilfusa collegit. Pote- rat id accommodari catalogo haereticorum , quem Etymologiis in- seruit, nisi Braulio tamquam opus diuersum commemorasset. Cen- seo igitur, Isidorum librum de haeresibus conscripsisse , quem in compendium redactum in Etymologiarum opus retulerit . QuidnJ autem , dicat aliquis, existimemus,librum de haeresibus, qui in non- nullis codicibus Etymologiarum nomine S. Hieronymi inscriptus re- peritur,et breuiori Isidori catalogo annectitur , illum ipsum esse 5 quem Braulio laudat '?
anexiuat? 22- Obstare tamen potest, quod Augustinus in capite De Lu-
cireria7iis iafn ex hoc opere verba quaedam protulit : Apud quem- dam tamen , inquit , cuius nomen in eodem eius opusculo non inueni , in haereticis Luci,rerianos positos legi per haec verba : Luciferiani etc. 3 nisi dicamus, Isidorum more suo ex antiquiori haereticorum cata- logo profecisse, et multa transcripsisse . Sed multa sunt, in quibus Catalogus Isidorianus ab altero anonymo , seu Hieronymiano discre- pat . Prodiit hoc opusculum Parisiis 1 6ij. , curante Claudio Me- nardo . S. Augustinus de haeresibus prope flnem : Audiui , inquit , scripsisse de haeresibus sanctum Hieronymum , sed ipsum eius opusculum nec in nostra bibliotheca inuenire potuimus^nec^vnde possit accipt\ scimus . Quod si tu scieris ^perueni ad illud , et forte habebis melius aliquid , quxm hoc nostrum : quamuis nec ipsum , licet homi' nem doctissimum , omnes h.iereses arbitrer indxgare potuisse . JivJiaihis 23. Existimant viri critici, opus de haeresibus a Menardo vul-
Hieronyminc- atum S. Hieronvmi non esse , adeo vt miretur Gallandius literis ad
resibus . Zaccariam datis 2 3 . scptembris anni 1 7 5 8. , in tanta farragine opuscu-
lorum dubiorum , et spuriorum , quae in vltimis editionibus Pari- sina, et Veronensi S. Hieronymi extant , eum haereticorum indicem nullum obtinuisse locum , ac ne memorari quidem ab auctoribus Historiae literariae gallicae tom. z. , vbi de Gennadio agitur,cui postremam Indiculi partem multi adiudicant . In codice Etymolo- giarnm Albanio lib. 10. ( in edit. 8. , cap. 4. ) post Isidori verba
1
C A P V T LXXXVI. 77
errores relinquant titulus esz^Incipit Indiculus Hieronymi de haere- sibus iudaeorum : Prima^ Efnei dicuntetc. In fine : Explicit Indiculus Hieronymi . Item vnde supra Isidori. Idem indiculus extat in codi- ce i. archiuii vaticani. Confer dicenda cap. 93. de codice vatic. 623.
24. Mucciolus tom. 1. Catalogi codicum mss. bibliothecae Ma- inter isidor! latestiae pag. 173. edidit inter anecdota Itidiculum Hieronymi de °Pora- Haeresibus ludaeorum , qui inter opera Isidoriana codicis I. plutei 24. reperitur . Quidnam aucem egerit, et quodnam iudicium de hoc Indiculo tulerit, e.< tribus his eius notationibus patet .
25« In hoc indice scripturam ipsius codicis exacte in omnibus imi- MVCCIOLI tati sumus, etsi puncta praepostere in eo locata sint , quae imperfe- A N7 I M A D- ctum, ac confusum sermonis sensum reddunt, neque proprias , vt opus VLRSIONLs. est , lineolas habeat , quae lectioni claritatem afferunt , neque ortho- graphiae leges seruet . Ne tamen nimii simus , historiam tantum haere- sum ludaeorum ex ,eo damus : deinde priora , et posteriora tantum ca- pita , et haeresum christianorum historiam cum indicatione compendiosa aliorum haereticorum •
26. Hoc opusculu.n tam in veteribus , quam in recentioribus Hiero- Hieronymi nymianorum operum eJitionibus , et in iJla praesertim , quam nuper non. VK'etuir cl» Vallarsius ingenti studio, et solertia curauit , diu, multumque quae- lcu us ' siui , sed frustra • Id mihi in causa fuit, vt Hieronymo accensere non ausim : nec putem, aliter quempiam posse opinari , cui sana mens sit . Si tamen quid ipse sentiam , expostules , accipe • Hieronymus in DiaJogo aduersus Luciferianos memoratae Vallarsianae editionis tom. 2. pag. 197. §. 23- haec habet . Taceo de hidahml haereticis , qjti ante aduentum Christi legem traciitam dissiparunt: quod Dosithetis Samaritanorum princeps pro- phetas repudiarit : quod Sadducaei tex illius radice nascentes , etiam resur- rectionem carnis negauerunt : quod Pharisaei a luJaeis diuisi propter quas- dam obseruatioues superflaas , nomea quoque a dissidio tusceperunt : quod Herodiatii Herodem regem suscepere pro Christo • Nunc inuice.n confer, quae in prima huiusce nostri Indiculi parte leguntur de haeresibus Iu- daeorum , et comperies, si minus omnes , permultos illarum haeresum auctores eosdem esse, easdemque penitus haereses, et quidem eisdem pene verbis vtrobique descriptas, nempe et in Dialogo aduersus Lucife- rianos, et in Indiculo hoc nostro • Quamobrem quum res sic se habeat , prono alueo fluere videtur opus, si non Hieronymo , alicui tamen tri- buendum , qui ex Hieronymi fonte combiberit : et quoniam magna ex parte familiarem Hieronymi stilum , quisquis sit auctor , assecutus vide- tur , fortc ob hanc causam opusculo inscriptum est nomen Doctoris M.i- ximi . Haud nesciunt critici , non tantum Hieronymo , sed et aliisSS»Pa- tribus non semel contigisse , ac praecipue Augustino , cui inter cetera opus De spiritUy et litera assutum fuerat, Sane non aliam ob causam , vti dilucide ostendunt PP. Benedictini in AppenJice ad tom. vi. Parisiens. editionis operum S. Doctoris •
7S ISIDORIANA
ex Hieronymi 27« Non praeter rem nos scntire ea conducunt, quae etiam ad chri- senteiuiis con- stianorum haereses pertinent , si , quae sunt in codice , conferamus cum Aatus • iis , cjiiae in praedicto Dialogo aduersus Lnciferianos scribit Hieronymus,
et multa Indici,quo de agimus, consimilia reperiemus • Consideremus, obsecro, ea, quae dc secunda Basilidis haeresi sunt modo a nobis edita, et ferme cadem reperiemus ab Hieronymo eodem laudato in loco scri- pta: ait namque : Tutic Simon Magus , et Manav.der ( lcge Menander ) discipulus eius Dci se asseruere virtutes : tum Basi/ides summum Deum ABRAXAS cura trecentis sexaginta quinque editionibus commentatus est. lam vero editiones sunt Virtutes, Princeps, et Angeli, quos in 365. iuxta caclorum mimerum Basilides distribuebat : caelos enim 565. fmgebat esse; sicquc appellare illi placuit orbes , quos motu diurno sol percurrit - Sum- mus horum Deus, et princeps crat Abraxas , quod nomen hunc ipsum numerum suis literis exhibet . Haec autem quis non videt in contextu nostri Indicis ca esse clare explicata, et ex Hieronymo excerptafln eo leguntur barbara quaedam nomina , atque ex iis,quae sunt in sacris scri- pturis, hostes christianae , et catholicae fidei chimericc exhausisse impia deliria sua Index ostendit. Hoc et indicauit idem S. Pater, dum in fine eiusdem Dialogi scribit : Sicubi audieris eos, qui dicuntur Christi , non 0 Domino lestt Christo , sed a quoquam alio nuncupari , i)t puta , Marcio~ nitas, Walentinianos 3 Montenses , siue Campitas, scito , non ecclesiam Chri~ sti,sed Antichristi esse synagOgam. Ex hoc enim ipso , quod postea insti- tttti sunt, eos se esse iudicant, quos futuros Apostolus praenuneiauit . Nec sibi blandiantur , si de Scripturarum appellationibus itidentur sibi ajjirma- re3 qtiae dicunt , quum tt diabolus de scripturis aliqua sit locutus , et scri- pturae non in legendo consistant, sed in intelligendo . Ne plura persequor; legesis librum eiusdem S. Hieronymi de viris illustribus, et inuenies, huius linlicis auctorcm non scnsu tantum,scd iisdcm verbis idcntidem , quibus Hieronymus, vsum fuissc in recensendis haereticorum nominibus, eorum- que erroribus. Vtinam apud me haberem,vel in bibliothecis inuenirem huius libclli editionem , a Claudio Menardo Parisiis 1617. factam ; cui Claudio cxcmplar aliud eiusdem opusculi , nostra in bibliotheca existens, non innotuerat. Sane editionem cum codice nostro conferrem, vt siqua essct lcctionum diucrsitas, aperte dignosceretur • Miror admodum , Edi- tores opcrum omnium S. Doctoris, qui et germana S- Hieronymi opera, ct apocrypha, sub ipsius nomine vulgata, collegerunt, de hoc Indice nullam facere mentioncm • Hacc etiam in causa fuere, vt compendiosam multorum haereticorum indicationcm dederim * editio Menar- 28. Menardus opusculum edidit e cariosis, putribusque mem- branis post Isidori capita aliquot 1.8. Editio hunc exhibet titulum : S. Hleronyml Strtdonensis Indiculus de haeresibus iudaeorum , nunc primum in lucem editus cura Cl. Menardi luliomagi Andium pro- praetoris Lutetiae Parisiorum apud Sebastianum Chappclet cIoIoexviL in S. Menardi praefatio ita se habet .
d
C A P V T L XXXVI. 79
29. Consulebat Augustinum Quoduultdeus , et hereseon petebat in- PRAEFATIO. dices , quod variis scriptionum vigiliis occupatus senex, distuht diu , et ad Hieronvmi tractatum similis argumenti voluit remisisse , licet quae- situm per chartas suas haUd potuerit inuenire . Hoc testimonio docta posteritas iacturam doluit semper , et questa est.Cum igitur inter ca- riosas , putres.pue membranas post Isidori capita aiiquot lib. 8. de Phi- losophh gentium , et ceteris ad vsque libri huius finem opusculum sub Hieronymi nomine legissemtis , hoc titulo , bicipit ludiculus Hieronymi de haeresibus , nihil iudignum visum est tanti patris stilo, curaque ; sed aliqua tot pene verbis catalogus Scriptorum habet . Haesimus tamen ali- quantulum , eum' in Lttciferianis habet hoc vsqae ; apud quemdam tamen , cititis nomen in eodem eiits opusculo npn inueni , in haereticis Luciferianos positos lcgi per haec verba , quae hic habes totidem syl!abis,vt necesse fuerit , ignoratum Sanctissimo viro Jibri Hieronymiani titulum • Quidquid sit, hoc venerandae antiquitatis monumentum non perire tanti fuit . Vale .
30. In schedis Zaccarianis hanc coniecturam inueni notatam nota Zacca- ad verba hoc vsque apud quemdam tamen , scilicet Iegendum,^«- nae • gustinus , non hoc vsque . Sane sensu carent verba illa , vt apud Menardum edita conspiciuritur sine vlla distinctione , hoc vsque apud quemdam tamen.Sed sensus aliquis erui potest adhibita ea distinctione, quam posui : quum ( intelligitur Augustinus ) in Lu- ciferianis habet hoc vsque : Apud quemdam etc. Sensus erit , habet etiam hoc .
51. Ex Ambrosiana Mediolanensi bibliotheca Nic. Antonius liber He sa- refert opus , ita inscriptum : De sapientia liber secundus . Minime du- Pientia • bito,quin is sit liber secundus sententiarum , ita etiam in editis relatus : Sententiarum liber secundus . De sapientia caput primum . Opus, quod in eadem bibliotheca extat , soliloquia de institutione bonae vitae-^vel sunt synonyma , vel opusculum de norma vitae , vel aliud de institutione bonae vitae,quod etiam Collectum de la- crymis nuncupatur s vel aliquod aliud simile fragmentum Synony morum . Liber De regulis canonicorum , qui ex eadem bibliotheca citatur , vel est fragmentum aliquod libri secundi de officiis eccle- siasticis , vt Nic. Antonius coniicit, vel potins vetus re°dla cano- nicorum ex Isidori sententiis magnam partem contexta, vt cap. 3 1. et 71. demonstraui . Quid antem sit Dialogus de conscientia su- mentis corpus Christi , qui ex bibliotheca eadem Mediolanensi in- dicatur,non ita in prcmptu est inuenire . Existimo tamen , fra-4- mentum id esse ex lib. 1. cap. 18. de ecclesiast. offic Dicunt ali- qui , nisi aliquo intercedente peccato eucharistiam quotidie accipien-
8o ISIDORIANA
* dam etc. Quod quidem bene dicunt etc. Quod fragmeritum seorsum
editum est , vt cap. 69. dixi , et fortasse dialogi nomen accepit
propter illa verba , £)/V«»r aliqui , bene dicunt etc.
6e mstitutio- ^ 2. Liber De institutione ieiunii quadravesimalis , Isidori no- ne ieiunii qua- . „ . „ , . ,. . . , ,,
draaesimaiis . mine a ^ueno Boxhormo alicubi repertus , vel est sermo de noc argumento, qui extat in breuiario Mozarabico , vel fragmentum ex lib. 1. Ofticiorum, vt cap. 72. vberius exposui . In codice Regio-va- ticano , in quo sunt Isidori quaedam opera , est dpusculum de ob~ seruatione quatuor temporum . Incipit : Primi igitur mensis ieiunil est etc. Desinit 3gaudia possidebit . Haec quidem in libris de offi- ciis non continentur •, sed opusculum sine auctoris nomine profer- tur,neque aliunde ratio suppetit,cur Isidoro illud affingamus .
pluralragmen- 33. In catalogo vaticano indicantur pag. 244. codicis Vatica- ni 1557. Excerpta ex Isidori libro de regibus bene regentibus . Sed liber hic De regibus nihil est aliud, nisi caput 48., et 49. libri 3. Sententiarum, De praelatis , et De iustitia principum>exc\uibusli' bro 17. Decreti Iuonis eo codice contenti rubrica excerpitur : De regibus bene regentibus ex dictis Isidori . Rursus alia : De eadem re ex dictis eiusdern . Huic simile est,quod in codice Sententiarum Collegii Romani post librum secundtim , et excerpta quaedam Ety- mologiarum titulus hic est , De regibus , et ducibus : Audite ergo , reges^et intelligite ctc. ex Salomone . Apud Monfauconium in bi- bliotheca mss. Isidori sententiae de sacerdote magno , et eius cultu indicant fragmentum ex libris de officiis ecclesiasticis : Isidori Rhe- torica , Grammaticayde schematibus ^de bellis fragmenta ex libris EtymoIogiarum.Eodem pertinet , quod Trithemius refert Isidori lib. 1. De grammatica , et vocabulis , vti etiam liber artium a Tri- themio , et Pastrengo memoratus . Haec enim non aliunde viden- tur desumpta , nisi ex Iibris Etymologiarnm , in quibus de gram- matica,rhetorica, poesi, philosophia, vocabulis per alphabetum dis- tinctis , aliisque similibus agitur. Suspicatur tamen Nic. Antonius, librum de grammatica , et -uocabulis vel ad libros Differentiarum, vel ad glossaria spectare. rro libris ha- 34. Inter Excerpta libens refero quaedam opuscula in Cata- louo bibliothecae Re^iae Parisiensis sic enunciata : cod. 2320. sec.xni. membr. Isidori Hispalensis episcopi quaestiones de die iudicii , et <vita Sanctorum . Cod. 3607. membr. seculi xv. Commentum beati
Isidori
C A P V T LXXXVI. 8t
Isidori ad inueniendam vitam heatam . Cod. 2994. A. Isidori art^ institutionum disciplinae membr. partim vm. , partim xi. seculi . Cod. 2825. Isidori Hispalensis episcopi Physiulogus de natura bestiarum . Cod. 5014. Df sibyllis . Cod. 7369. Zte musica . Cod. 2831. ^<?- #/ta ^if verbis beati Isidori episcopi Hispalensis extracta ad in- struendum hominem , qualiter •vitla valeat euitare etc. Cod. 7530. !D? particulis orationis .
35. In codice Varicano 2951. chart. seculi xvi. in 8. hic est exempla . titulus : Isidorus . Incipit liber de machina mundi , et de contractis
eius . In catalogo vaticano indicatur : De situ orbis . Est liber xiv. Etymologiarum in compendium redactus , ac multis omissis . Desi- nit , loca exusta solis ardoribus , scilicet cap. 5. libri xiv. In codice vaticano 1348. indicatur Isidorus De interpretatione canonis , quod est fragmentum ex cap. 1 6. lib. 6. Etymologiarum . De quibusdam Excerptis sententiarum , vt de libro De Conuersis , et de alio De Praelatis , et de Floribus sententiarum etc. sermonem institui cap. 68., de aliis ex libris de eccles. omc. , scilicet De vitae monasticae va- riis generibus , De percipienda Eucharistia etc. cap. 69. Excerpti etiam sunt ex libris sententiarum , et ex regula monachorum Com- mentarii , quos Constantinus Caietanus falso vocat, in regulam S. Benedicti , de quibus dixi cap. 71. Excerpta etiam puto , quae a Tomasino in Biblioth. Patauin. mss. pag. 71. memorantur , Quae- dam dict* Ijidori de confessione in 8.m., ex libris sententiarum , vel Etymologiarum .
36. Quaedam sunt opera per errorem Isidoro afficta . De ope- opera isUor» ribus medicis confer caput 75., de libro quarto Sententiarum ca- afhcta •
put 67. In indice bibliothecae mss. Montfauconii refertur Marty- rologium Isidori : sed in corpore enunciatur quidam codex Cardi- nalis Ottoboni hoc titulo : Isidorus , et Martyrologium seculo x. scri- ptum :,c[\.\od Isidoro ascribi non debet . In quodam catalogo Isidoro nostro tribuebantur De imperio militantis ecclesiae libri quatuor : quod opus est varium , et eruditumlsidori de Isolanis Ordinis Prae- dicatorum editum Mediolani 15 17.
37. Eisengreinius Trithemii catalogo addidic interlsidori opera Historia Lon- Hiftoriam Longobardorum-,'mc\Q deceptus,vt Nic. Antonius conii- gobanlorum